شب یلدا
شب یلدا بلندترین شب سال که به زمان مابین غروب آفتاب از تاریخ 30 آذر یعنی آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب 1 دی ماه یعنی نخستین روز زمستان مربوط می شود مصادف با انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی می باشد به همین علت از آن تاریخ به بعد طول شب کوتاه تر و طول روز بیشتر می شود.یلدا برگرفته از یک واژه سُریانی می باشد که به تولد و زایش معنی شده است. سریانی زبان رایج مسیحی ها بوده است که از تحقیق و بررسی در کتب تاریخی واژه نامه ها کسب شده است دانشمند بزرگ و تقویم شناس ابوریحان بیرونی با نام میلاد اکبر از شب یلدا یاد می کند و آن را میلاد خورشید دانسته است.
واژه یلدا به طور دقیق مشخص نیست که چطور و چه زمانی به زبان فارسی ورود کرده است این گونه از تاریخ بر آمده است که مسیحیان اولیه که در روم زندگی می کردند دچار سختی های فراوانی بودند در همان حال عده ای از آنها تصمیم به مهاجرت به ایران می کنند و به خاطر نزدیک بودن فرهنگ ها این واژه سریانی به زبان فارسی راه پیدا می کند.
همانطور که می دانید تاریخچه و پیشینه یلدا به زمانهای بسیار گذشته برمیگردد ولی مشخص نیست قدمت دقیق آن به چه زمانی تعلق دارد بسیاری از باستان شناسان هفت هزار سال پیش را برای تاریخ شب یلدا مطرح کرده اند. ظروف سفالی دوران قبل از تاریخ را به استناد گرفته اند چرا که نقوش حیوانی ماه های ایرانی همچون عقرب و قوچ داخل این ظرف ها هک شده اند البته ناگفته نماند نقوش کشفیات باستان شناسی و کتیبه ها نادرند ولی باستان شناسان بر این باورند که تا 7000 سال پیش نیز میتوان آیین مربوط به شب یلدا را رصد کرد.
با تمام این تفاسیر چیزی که به عنوان شب یلدا به رسمیت شناخته شده است به 500 سال پیش از میلاد برمیگردد و تاریخ وارد شدن آن به تقویم رسمی ایرانیان باستان به زمان داریوش یکم مربوط می شود تقویمی که شامل گاه شماری مصری ها و بابلی ها است.
طبق سنت های دیرینه در آیین کهن در اولین روز دی ماه شاهان ایرانی تاج و تخت شاهی را زمین گذاشته و با لباسی سپید به سمت صحرایی می رفته و بر روی فرش سفید می نشستند و نگهبانان و دربانان کاخ شاهی و همه خدمتکاران و برده ها در سطح شهر آزاد شده و مثل دیگران زندگی می کردند و همگی چه رئیس و چه پادشاه و چه مردم عادی به طور یکسان و در یک جایگاه بودند. البته ناگفته نماند صحت و سقم این گفته ثابت نشده که شاید تنها افسانه ای بیش نباشد.
جشن یلدا امروزه توسط ایرانیان با شب نشینی اقوام و خانواده در کنار یکدیگر برگزار می شود بدین گونه که اعضای خانواده در این شب مهم گردهم آمده و افراد مسن خانواده شروع به تعریف کردن قصه های کهن می کند که خوردن هندوانه ، آجیل و انار و شیرینی و میوه های مختلف از جنبه های نمادین این شب عزیز می باشد اغلب این میوه ها دانه های زیادی دارند و به نوعی جادوی سرایتی به شمار می روند که انسان ها با توسل به برکت پردانه بودن آن ها نیروی باروری را در خود نیز افزایش می دهند و هندوانه و انار را به خاطر سرخی رنگ شان نمایندگی از خورشید در شب تصور می کنند.
برخی از آداب و رسوم ایرانیان در شب یلدا
فال حافظ و شاهنامه خوانی
شاهنامه خوانی و فال حافظ در شب های یلدا یکی دیگر از سرگرمی های ایرانیان می باشد و از دیرباز مرسوم بوده است چنانچه برای تفآل زدن به حافظ مخاطب مورد نظر نیت می کند و بزرگ مجلس که قرار است قال بگیرد از او می خواهد این جمله را با خود تکرار کند: ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی…و سپس دیوان را باز کرده و غزل بالای سمت راست را خوانده چراکه جواب تفآل می باشد اگر با وسط غزل مواجه شدند فال باید از ابتدای غزل یعنی صفحه پشت خوانده شود.پس از اینکه غزل خوانده شد آن را تفسیر می کنند .چنانچه فال با محتوای مثبت از آب در آمد یعنی فال خوب است اما اگر منفی بود یعنی بد است البته نا گفته نماند تمامی غزلیات حافظ محتوایی روحیه بخش و عاشقانه دارند.
و همچنین شاهنامه خوانی جزء جدایی ناپذیرترین برنامه های شب یلدا می باشد که از دیرباز رایج می بوده است شاهنامه ها اگر با شیوه نقالی خوانده شود جذابیتش صد چندان می شود.
آتش روشن کردن
از آنجایی که آتش روشن کردن در دیدگاه گذشتگان نماد روشنی و خورشید بود و همچنین بعضی ها آن را برای رفع تاریکی و نحسی اهریمن میشناختند از این رو برای فراری دادن تاریکی ها و قوای اهریمن آتش روشن می کردند تا محفلی گرم در کنار یکدیگر ایجاد کنند.قصه خوانی و مثل گویی
در شب یلدا خانواده ها دور هم جمع می شوند و به شعرخوانی ها و داستان خوانی بزرگ تر ها و پیرتر ها گوش فرا می دهند.قصه هایی غیر واقعی و کوچک که قهرمان های آن پریان و دیوها و جانوران هستند و مطمئنا شنیدنش برای هر کودکی خوشایند و جذاب می باشد.و بسته به فرهنگ هر شهر یا استانی قصه های مربوط به خودشان نقل میشود به عنوان مثال قصه حسین کرد شبستری در میان آذربایجانی ها و داستان های شاهنامه در بین خراسانی ها رایج می باشد.
چیدمان سفره
چیدن سفره شب یلدا با انواع خوراکی ها و تنقلات یکی از آیین های این شب بیادماندنی می باشد که شامل آجیل های مخصوص و میوه هایی همچون انار و هندوانه و دیگر تنقلات داخل آن قرار می دهند.جالب است بدانید در دوران گذشته سفره ای با اسم میَزد پهن می شده است و از میوه های خاص خشک و تر و آجیل و یا به اصطلاح زرتشتیان لُرک در سفره استفاده میشده است که یکی از اجزای اصلی سفره می باشد و در حقیقت ولیمه این جشن به شمار می رود.از سایر اجزا می توان به عطردان، آتشدان، بخوردارن و بَرسَم اشاره کرد.بَرسَم ابزاری برای دعا خوانی می باشد که از فلز نقره و برنج و یا شاخه گیاهی خاص درست می شود.میوه های مخصوص
اصلی ترین میوه شب یلدا انار می باشد چرا که گذشتگان آن را مایه برکت و باروری می دانستند و این تفسیر را بخاطر دانه های زیاد آن مطرح کردند و همچنین رنگ قرمزی که دارد نماد خورشید و شادی است.در حقیقت خوردن و وجود انار در سفره شب یلدا به علت اعتقاد به تاثیر جادوی سرایتی آن بوده است به طوری که با خوردن انار و توسل کردن به آن نیروی باروری و برکت را در خود بالا می بردند.قداست میوه انار از دوران بسیار قدیمی برای همه ثابت شده است و حتی دارای جایگاه ویژه ای در میان ادیان بزرگ جهان داشت چراکه در افسانه ها و اساطیر هم نام آن ذکر شده است.انار در دین زرتشتی از مقدسات محسوب می شود و از درختان مینوی است و جالب است بدانید در مراسم دینی زرتشتیان از شاخه ها و میوه آن بکار می رود.
و اما هندوانه هم همانند انار یکی از خاص ترین میوه های شب یلدا است ولی سوالی که اینجا مطرح است این است که اول سرما خوردن هندوانه کمی عجیب نیست؟باید بدانید همانطور که هندوانه یک میوه تابستانی است بنابر این علاوه بر رنگ سرخش یادآور حرارت و گرمای تابستان و همچنین نماد خورشید می باشد.
البته از سایر میوه ها و مرکبات همچون پرتقال،سیب،خرمالو،گلابی و یا حتی کدو تنبل و لبو هم می توان استفاده کرد.
شب یلدا و هدایای عروس
یکی از رسوم زیبا و نمادین شب یلدا، رسم کادو برای عروس است، بسیاری از خانواده ها برای خوشامدگویی و ابراز خرسندی و علاقه به عروس خانم هدایایی را به مناسبت اولین شب یلدا به او هدیه می‌دهند. این رسم هنوز هم تا حدودی در ایران اجرا می شود و طرفداران خاص خود را دارد.از گذشته تاکنون یلدا، شبی خاص برای ایرانیان بوده که دور هم جمع شده آن را جشن می گرفتند، این مراسم از قدیم الایام برای تازه عروس دامادها هم با اندکی تفاوت بوده است. در شب چله یا یلدا، خانواده داماد با طبقی بزرگ از هدایای مختلف به منزل پدر عروس می رفتند و اولین یلدای عروس و داماد را جشن می گرفتند تا علاوه بر خوش آمد گویی به عروس برای ورود به خانوادشان، دو خانواده همدیگر را بهتر بشناسند.
هدیه دادن رسمی دلنشین از گذشته تا کنون در میان ایرانیان است، از این رو خانواده داماد با توجه به موقعیت اجتماعی و توان مالی که دارند، تلاش می کنند بهترین کادو را برای عروس بگیرند. هرچند که این هدایا در هر شهر با توجه به سنت و آداب و رسوم همان جا گرفته می شود، اما بعضی از آنها در اکثر مناطق مشترک است.
برای مثال اصفهانی ها در شب یلدا در میان هدیه های یلدایی عروس و داماد، غذاهای محلی هم به عنوان کادو به خانواده عروس می‌بخشیده‌ا ندیا رسم کادو شب یلدا برای عروس و داماد اصفهانی‌ها، شامل چند صندوق یا جعبه میوه‌های مختلف پاییزی و زمستانی هم میشده و این میوه‌ها فردای شب چله، بین فامیل عروس پخش می شده است.
خراسانی‌ها هم در شب چله برای تازه عروس خوانچه یا خونچه می فرستاده اند که شامل میوه هایی مثل پرتقال، سیب، انار، هندوانه و همچنین هدایایی مثل پارچه و آینه می شده است. به جز میوه ها، بقیه موارد با پولک و تور تزیین می شده اند.
در مازندران نیز رسم بر این بوده که خانواده داماد برای شب چله یا چله شو مازندرانی، خرجی می فرستاده است. یعنی هر چیزی که عروس نیاز داشت، در این شب برایش فراهم می کرد.
شب یلدا در نگاه کودکان
همیشه شب یلدا را از نگاه بزرگتر ها بررسی کرده ایم و به این شب به عنوان شبی با آداب و رسوم سنتی فکر کرده ایم اما کودکان درباره این شب چه فکر می کنند؟ از نظر آن ها یلدا چه شبی است؟مهمانی یلدایی
زمانی که در دنیای کودکان از شب یلداصحبت می شود، آن ها اول از همه به یاد مهمانی و دورهمی هایی میفتند که سال های گذشته در خانه مادربزرگ برگزار شده اند. مهمانی و دورهمی شب یلدا، دیدن خویشاوندان و احتمالا کودکان همسن آن ها اولین انگیزه هر کودکی برای شرکت در مراسم شب یلدا است. به هر حال، در این مهمانی بزرگ کودکان بسیاری شرکت می کنند که می توانند همبازی آن ها باشند.در واقع، شب یلدا فرصتی خواهد شد که به کودکان درباره فرهنگ باستانی ایرانی توضیح بدهیم و با انجام دادن کارهایی مثل خواندن اشعار حافظ و شاهنامه خوانی آن ها را با ادبیات ایران آشنا کنیم. گرفتن فال حافظ می تواند برای کودکان به سرگرمی جذابی تبدیل شود. بازگویی داستان های شاهنامه و آشنا کردن کودکان با شخصیت های این کتاب ارزشمند می تواند به سرآغازی برای آشنایی کودک با شخصیت های افسانه ای ایرانی تبدیل شود. او با شاهنامه خوانی کم کم یاد می گیرد که در فرهنگ ایرانی نیز شخصیت های ابرقهرمانی کم نیستند و چه بسا بسیاری از شخصیت های جذاب دنیای مارول و دی سی ریشه در شخصیت های ایرانی همچون آرش کمانگیر دارند.
از آن گذشته، شرکت در مهمانی شب یلدا برای کودک فواید بسیاری دارد که ثبت خاطرات خوش یکی از مهم ترین آنها است. خاطراتی که در این شب ایجاد می شوند، به بهترین خاطرات عمر او تبدیل خواهند شد، همان طور که بسیاری از ما از این شب خاطرات خوش کودکی بسیاری داریم. فایده بعدی شرکت در مراسم یلدا برای کودکان آشنایی آنها با آداب و رسوم این شب است.
علاوه‌براین، شرکت در مهمانی شب یلدا برای کودکان فرصتی است تا مشکلاتی مانند کم رو بودن را با تقویت روابط اجتماعی خود حل کنند. همچنین، این شب از نظر کودکان فرصتی برای شرک در جمع های بزرگتر و یاد گرفتن بسیاری از مهارت های اجتماعی است. اگر هم والدین آنها برگزارکننده این مراسم باشند، می توانند با کمک کردن به والدین با مهارت هایی مانند برنامه ریزی و مسئولیت پذیری آشنا شوند و در حین آماده کردن تدارکات جشن برای تبریک شب یلدا خود را برای ورود به مراحل مهم تر زندگی آماده کنند.
بازی های جذاب
دومین موضوعی که برای هر کودکی شب یلدا را به خاطره ای دلنشین تبدیل می کند، بازی های شب یلدا است. دور هم جمع شدن خانواده و اقوام و تشکیل یک جمع بزرگ بهترین فرصت برای انجام دادن بازی های مختلف خواهد بود و کودکان نیز از این موضوع استقبال خواهند کرد که در ادامه به برخی از آنها اشاره می کنیم.شما می توانید این شب را به جشنواره بازی های کودکانه تبدیل کنید. فهرستی از بازی های مناسب شب یلدا تهیه کنید و مقدمات لازم برای انجام دادن هر یک را فراهم کنید. حتی می‌توانید برای هر بازی مسابقه ای ترتیب بدهید و جایزه های کوچکی تهیه کنید تا به برندگان بدهید.
برخی از بازی‌هایی که در شب یلدا می توانید انجام بدهید و کودکان را به وجد می آورند، عبارت‌اند از:
بازی های کارتی که بسیاری از این بازی ها مثل بازی اونو را می توانید همراه با کودکان انجام دهید. برخی از این بازی ها نیز برای کودکان طراحی شده اند که می توانید آنها را هم امتحان کنید.
گرفتن فال حافظ یکی از آداب و رسوم قدیمی ایرانیان در شب یلدا است. برای اینکه کودکان با این سنت قدیمی آشنا شوند، می‌توانید آن را به یک بازی به نام بازی فال حافظ تبدیل کنید. کودکان بزرگتر از چنین سرگرمی به خوبی استقبال خواهند کرد.
اگر در جمع شب یلدا کودکانی حضور دارند که خواندن و نوشتن می دانند، می توانید با بازی ساده اسم فامیل مهارت های زبانی و نوشتاری آن ها را تقویت کنید. مطمئن باشید که این بازی به یکی از بازی های مورد علاقه این کودکان تبدیل خواهد شد.
بازی بعدی پانتومیم است که هر کسی می تواند آن را انجام بدهد. از کودکان خردسال گرفته تا کودکان بزرگتر می توانند با اجرای بی صدای حرکات مختلف به حدس زدن کلمات و جملات مختلف کمک کنند. این بازی به تقویت هوش، مهارت های اجتماعی و اعتماد به نفس آن ها از سنین پایین نیز کمک کند.
خوراکی های خوشمزه و جذاب
شاید مهم ترین بخش شب یلدا بعد از شرکت در مهمانی این شب، تماشای سفره شب چله باشد. سفره ای که با میوه ها، خوراکی ها و تزییناتی قرمز رنگ تزیین شده، اول از همه توجه کودکان به ویژه خردسالان را به خود جلب می کند. آن ها در این سفره میوه های رنگارنگی همچون انار، هندوانه و لبو را در کنار یکدیگر می بینند و برای خوردن خوراکی و تنقلات این سفره سر از پا نمی شناسند. همین موضوع نیز می تواند به بهانه ای برای توضیح دادن فلسفه این شب به کودکان تبدیل شود.شما می توانید با بازی های کودکانه و خواندن اشعار کودکانه درباره شب یلدا به آن ها توضیح بدهید که چرا در سفره شب یلدا همه چیز به رنگ قرمز و سبز است یا چرا انار نماد شب یلدا است. سعی کنید به کودکان توضیح بدهید که معنای طولانی ترین شب سال چیست و به عنوان مثال، در آداب و رسوم ایرانی، انار میوه ای پربرکت و نماد شب یلدا است.
تزیینات سفره شب چله نیز از نکات قابل توجه برای کودکان خواهد بود. در صورتی که آن ها را در تزیین سفره یلدا سهیم کنید، هم مهارت های حرکتی، اجتماعی و ذهنی آن ها را تقویت کرده اید و هم فرصتی برای توضیح دادن فلسفه این شب به کودکان دارید. احتمالا هنگام آماده کردن سفره شب یلدا از کودک سؤالات بسیاری می شنوید. ممکن است به طور مثال، از شما بپرسد که چرا غذا های خاصی در این شب خورده می شوند؟ یا چرا باید میوه هایی مثل انار و هندوانه را در کنار یکدیگر بگذاریم؟ شاید هم از آن ها بشنوید که چرا باید این شب را جشن بگیریم و مگر شب یلدا با سایر شب های سال چه تفاوتی دارد؟ پاسخ شما به چنین سؤالاتی می تواند به کودک برای شناخت فرهنگ و سنت های سرزمین اجدادی اش انگیزه بدهد. با کتاب خواندن در این شب و تعریف کردن داستان های ایرانی درباره شب یلدا شروع کنید. کودکان همیشه به شنیدن داستان و افسانه‌ها علاقه دارند و چه شبی بهتر از شب یلدا برای تعریف کردن افسانه های ایرانی؟
بهتر است طوری برنامه ریزی کنید که حداقل در شب یلدا کودکان به جای خوراکی های ناسالم تنقلاتی مثل میوه خشک، آجیل و غذا های سالم نوش جان کنند. به این ترتیب، خاطره خوش شب یلدا و طعم غذاها و خوراکی های سالم این شب تا سال ها در ذهن آن ها باقی خواهد ماند و در سایر روز های سال برای تکرار این خاطرات، خوراکی های سالمی که تداعی کننده شب یلدا هستند را مصرف خواهند کرد.
منبع: سایت راسخون
