«اگر خدا می خواست برای خود فرزندی بگیرد، قطعاً از [میان] آنچه خلق می کند، آنچه را می خواست برمی گزید. منزه است او، اوست خدای یگانه قهار». (2)
این دوگانه‌گونی چگونه حل می شود؟
پاسخ اجمالی:
در آیه‌ی 4 سوره‌ی زمر، قیودی وجود دارد که بر ناممکن بودن فرزندداری خدا دلالت می کنند؛ قیودی همچون:
1) به کار رفتن حرف شرط «لو» در ابتدای آیه؛ چرا که این حرف، در جایی به کار می رود که مطلب پس از آن، امری ناممکن باشد که فرض شده است ممکن است.
2) در ادامه‌ی آیه با بیان «سُبْحانَهُ»، منزه بودن خداوند از نیاز به فرزند را بیان می کند.
3) با بیان عبارت «هُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ» بر یگانگی و بی‌نیازی او تأکید می کند.
با در نظر گرفتن این قیود می توان گفت در آیه‌ی مورد بحث هیچ دلالتی بر امکان فرزندداری خدا وجود ندارد و به این صورت با مضمون آیاتی همچون آیه‌ی 101 سوره‌ی انعام در تنافی نیست.
پاسخ تفصیلی:
نسبت دادن فرزند به خدای سبحان، سخنی شایع بین عموم دوگانه پرستان بوده است. برخی از ایشان، فرشتگان را دختران خدا می پنداشتند و برخی، «عزیر» را فرزند خدا دانسته اند و گروهی نیز، «عیسی» را.
البته باید توجه داشت انتساب فرزند به کسی، بر دو گونه است: انتساب حقیقی و انتساب غیرحقیقی. انتساب حقیقی آنجاست که فرزند از راه تولیدمثل و زایش پدید آمده باشد و انتساب غیرحقیقی آنجاست که فرزند، حاصل تولیدمثل والدینی که این فرزند به آنها منتسب شده، نباشد (فرزندخوانده). عمده دوگانه پرستان در واقع قایل به انتساب غیرحقیقی فرزند به خدا هستند.
به هر حال هر یک از این دو انتساب (حقیقی و غیرحقیقی) لوازمی دارد که هیچ یک در خداوند سبحان نیست و به همین دلیل هرگونه انتساب فرزند به خداوند نادرست است. از جمله لوازم انتساب حقیقی فرزند به پدر، جسمانی بودن پدر و همسر داشتن و انگیزه بقای نوع و نسل است که همه نشانه‌ی نیازمندی اوست؛ (3) در حالی که خدا بی‌نیاز است. (4)
در مورد انتساب غیرحقیقی نیز باید گفت انتخاب فرزندخوانده نوعاً به منظور کمک گرفتن در انجام کارهای روزمره یا انس روحی پیدا کردن با او و تأمین نیاز روحی است که همگی مستلزم نیاز است؛ در حالی که خدا بی‌نیاز است. همچنین ممکن است فرزندخوانده در بزرگی و شرافت شبیه به کسی یا چیزی باشد و از این رو به آن کس یا چیز منتسب شده باشد. این نوع انتساب نیز مبتنی بر شباهت و شراکت در ویژگی هاست؛ در حالی که خدا نه شبیه دارد و نه شریک.
.jpg "فرزند داشتن خدا، ممکن یا ناممکن!؟")
قرآن صریحاً فرزنددار بودن خدا را نفی می کند:
«پدیدآورنده آسمان ها و زمین است. چگونه او را فرزندی باشد، در صورتی که برای او همسری نبوده، و هر چیزی را آفریده، و اوست که به هر چیزی داناست». (5)
همچنین از آنجا که انتخاب فرزند، مستلزم نیازمندی و این مغایر با منزه بودن خداوند از هر عیب و نقص است، در بسیاری از آیاتی که به موضوع فرزندداری خدا اشاره دارد، واژه «سبحان» یا معادل آن به کار برده شده است؛ به عنوان نمونه در قرآن می خوانیم:
«و گفتند: [خدای] رحمان فرزندی اختیار کرده. منزّه است او. بلکه [فرشتگان] بندگانی ارجمندند». (6)
با در نظر داشتن آنچه بیان شد به سراغ آیه‌ی 4 سوره‌ی زمر می‌رویم:
«لَوْ أَرَادَ اللهُ أَنْ یتَّخِذَ وَلَدًا لَاصْطَفَى مِمَّا یخْلُقُ مَا یشَاءُ سُبْحَانَهُ هُوَ اللهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ». (7)
همان طور که ملاحظه می‌شود این آیه بیانگر یک جمله‌ی شرطیه است که حرف شرط «لو» بر سر آن آمده است. این حرف، دلالت بر امتناع مدلول دارد. به عبارت دیگر این کلمه در جایی به کار می رود که مطلب پس از آن، امری ناممکن باشد که فرض شده است ممکن است. ساختار این آیه همچون آیه‌ی 22 سوره‌ی انبیاء است:
«لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللهُ لَفَسَدَتَا». (8)
پس همان گونه که قرآن کریم وجود خدایان متعدد را منکر است فرزندداری خدا را نیز انکار می نماید. (9) به علاوه در ادامه‌ی آیه با بیان «سُبْحانَهُ»، منزه بودن خداوند از نیاز به فرزند را بیان می کند و با بیان عبارت «هُوَ اللهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ» بر یگانگی و بی‌نیازی او تأکید می کند. (10)
با توجه به این قیود می توان گفت آیه‌ی مزبور درصدد بیان این مطلب است که به فرض محال اگر خداوند نیاز به کمک یا انس روحی داشت می توانست این نیاز را از طریق مخلوقات شریف خود برطرف سازد و نیازی به انتخاب فرزند نبود. (11)
حاصل آن که، در آیه‌ی مورد بحث هیچ دلالتی بر امکان فرزندداری خدا وجود ندارد و به این صورت با مضمون آیاتی همچون آیه‌ی 101 سوره‌ی انعام در تنافی نیست.
پی‌نوشت‌ها:
1. «بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنَّى یکُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَکُنْ لَهُ صَاحِبَةٌ وَخَلَقَ کُلَّ شَیءٍ وَهُوَ بِکُلِّ شَیءٍ عَلِیمٌ».
2. «لَوْ أَرَادَ اللهُ أَنْ یتَّخِذَ وَلَدًا لَاصْطَفَى مِمَّا یخْلُقُ مَا یشَاءُ سُبْحَانَهُ هُوَ اللهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ».
3. تفسیر نور، ج 10، ص 143.
4. تفسیر تسنیم، ج 6، ص 295.
5. انعام (6) / 101. و نیز ر.ک: صافات (37) / 151 و 152؛ اخلاص (112) / 3 و 4.
6. انبیاء (21) / 26.
7. «اگر خدا می خواست برای خود فرزندی بگیرد، قطعاً از [میان] آنچه خلق می کند، آنچه را می خواست برمی گزید. منزه است او، اوست خدای یگانه قهار».
8. انبیاء (21) / 22.
9. المیزان، ج 17، ص 233.
10. تفسیر نمونه، ج 19، ص 374.
11. تفسیر نمونه، ج 19، ص 374.
منبع: پاسخ به شبهات قرآنی (ناسازگاری در قرآن، توهم یا واقعیت)، گروه نویسندگان، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین الملل، چاپ اول، 1391ش.
.jpg "عامل مصیبت های انسان کیست؟ خویشتن یا خدا یا شیطان!؟")
