اهمیت و فضیلت اعتکاف در اسلام
پرسش :
«اعتکاف» دارای چه اهمیت و فضیلتی است؟
پاسخ :
در فضیلت اعتکاف همین بس که معادل طواف خانه خدا قرار گرفته و عِدْل و قسیم و همتای رکوع و سجود به شمار آمده است. دو تن از پیامبران بزرگ الهی مأمور شدند تا کعبه و حریم آن را از لوث وجود «وَثَنیَّت» و «ثَنَویَّت» تطهیر کنند تا عبادت کنندگان در مطاف و در کنار قبله و حرم ذات اقدس اِله به طواف و اعتکاف و رکوع و سجود بپردازند. ذات اقدس اله در این زمینه می فرماید: «وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهیمَ مُصَلًّی وَ عَهِدْنا إِلی إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفینَ وَ الْعاکِفینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ»(1)؛ (و به یاد آورید زمانی که خانه کعبه را محل بازگشت و جایگاه امنیت مردم قرار دادیم و از مقام ابراهیم، عبادتگاهی برای خود برگزینید. و ما به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان، از هر گونه آلودگی تطهیر کنید). از این که اعتکاف در کنار طواف و عِدْل رکوع و سجود قرار گرفته، معلوم می شود که [اعتکاف] از بارزترین مصادیق بندگی در پیشگاه ذات اقدس اله است.
آنچه بر اهمیت و فضیلت اعتکاف می افزاید دو نکته است که یکی مهم و دیگری مهمتر است؛ نکته مهم آن است که اعتکاف همچون نماز نیست تا بتوان آن را در هر مکانی بجا آورد. در مورد نماز، بر پایه «جُعِلَتْ لِیَ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُورا»(2) می توان آن را در هر مکانی انجام داد؛ حال آنکه اعتکاف، چنین نیست. اعتکاف باید در مسجد و خانه خدا باشد. آن هم نه هر مسجدی؛ بلکه مسجد اعظم یا به تعبیری دیگر مسجد جامع و یا مسجد الحرام و مسجد النبیّ(صلی الله علیه و آله و سلم) یا مسجدی که معصوم(علیه السلام) در آن نماز جمعه و یا جماعت اقامه کرده باشد یا امامی عادل هر چند غیر معصوم در آن، نماز جمعه یا جماعت برپا کرده باشد.
پس اعتکاف باید در مسجدی باشد که مصلای توده مسلمانان است؛ یعنی مسجد جامع یا اعظم و مسجدی که در شهر، جزو بزرگترین مسجدهاست و جماعتهای رسمی در آن اقامه می شود. بنابراین، مسجد بودن خود مزیت است و اقامه نماز جمعه یا جماعت در آن، مزیّتی دیگر. انعقاد اعتکاف در مسجد متروک و مهجور صحیح نیست. عده ای که اعتکاف را به خصوص مسجد الحرام و مسجد النّبی(صلی الله علیه و آله و سلم) یا مساجد چهارگانه اختصاص داده اند، باید سخن آنان را بر افضلیت حمل کرد و نه تعیّن.
نکته مهمتر آن است که «روزه» که خود از ارکان مهم دین و از مبانی مهم و اصیل اسلام است که: «بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسٍ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ الْوَلَایَة»(3) عبادتی که بدین پایه از اهمیت است، شرط اعتکاف قرار گرفته است، ارزش اعتکاف به حدی است که یکی از برجسته ترین ارکان دین، شرط آن قرار می گیرد! همان گونه که نماز بدون طهارت تحقق نمی یابد؛ که: «لَا صَلَاةَ إِلَّا بِطَهُور»(4) اعتکاف هم بدون روزه صحیح نیست که: «لَااعْتِکَافَ إِلَّا بِصَوْم»(5) و این از سخنان بلند ائمه اطهار(علیهم السلام) است.
از اینکه گفته شد روزه با همه فضیلتی که دارد شرط اعتکاف است، روشن می شود که انسانِ معتکف در پیشگاه ذات اقدس اله، عکوف (اقبال همراه با تعظیم) دارد و غیر خدا را کنار زده است. اگر معتکف در پیشگاه خدایی که «وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ»(6) اعتکاف کرده، پس هیچ عکوفی، همتای اعتکاف او نیست؛ زیرا ارزش و منزلت هر اعتکافی به ارزش مبدئی که اعتکاف در پیشگاه او و برای اوست، بستگی دارد. پس هیچ اعتکافی کفو و همتای اعتکافِ بندگان صالح خدا نیست. از آن جا که ذات اقدس اله برای اعتکاف، حرمت قایل شده است، آن انسان کامل یعنی رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در بسیاری از مواقع به خصوص ماه مبارک رمضان و بالاخص در دهه سوم آن، در مسجد معتکف می شد.
آنچه در این باره از عترت طاهرین(صلوات الله علیهم) رسیده آن است که کمترین مدت اعتکاف سه روز است.(7) این نظریه نه تفریط یک ساعت را دارد و نه افراط ده روز را.
پی‌‌‌نوشت‌ها:
(1). سوره بقره، آیه 125.
(2). الخصال، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، انتشارات اسلامى ، قم، 1362 شمسی، چاپ: اول، ج 1، ص 292، (أعطی النبی(صلی الله علیه و آله) خمسا لم یعطها أحد قبله).
(3). اسلام بر پنج پایه استوار است: زکات، نماز، روزه، حج، ولایت. (الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم، ج 2، ص 18، باب (دعائم الإسلام).
(4). من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، قم، 1413 قمری، چاپ: دوم، ج 1، ص 58، باب( فیمن ترک الوضوء أو بعضه أو شک فیه).
(5). الکافی، همان، ج 4، ص 176، باب (أنه لا یکون الاعتکاف إلا بصوم).
(6). سوره اخلاص، آیه 4.
(7). وسائل الشیعة، عاملى، شیخ حر، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1409 قمری، چاپ: اول، ج 10، ص 543، باب (اشتراط کون الاعتکاف ثلاثة أیام لا أقل و أنه إذا اعتکف یومین وجب الثالث مع عدم الاشتراط و کذا بعد الثلاثة).
منبع: حکمت عبادات، جوادی آملی، عبدالله، محقق: شفیعی، حسین، مرکز نشر اسراء، قم، 1388 شمسی، چاپ: پانزدهم، ص 183.
در فضیلت اعتکاف همین بس که معادل طواف خانه خدا قرار گرفته و عِدْل و قسیم و همتای رکوع و سجود به شمار آمده است. دو تن از پیامبران بزرگ الهی مأمور شدند تا کعبه و حریم آن را از لوث وجود «وَثَنیَّت» و «ثَنَویَّت» تطهیر کنند تا عبادت کنندگان در مطاف و در کنار قبله و حرم ذات اقدس اِله به طواف و اعتکاف و رکوع و سجود بپردازند. ذات اقدس اله در این زمینه می فرماید: «وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهیمَ مُصَلًّی وَ عَهِدْنا إِلی إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفینَ وَ الْعاکِفینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ»(1)؛ (و به یاد آورید زمانی که خانه کعبه را محل بازگشت و جایگاه امنیت مردم قرار دادیم و از مقام ابراهیم، عبادتگاهی برای خود برگزینید. و ما به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان، از هر گونه آلودگی تطهیر کنید). از این که اعتکاف در کنار طواف و عِدْل رکوع و سجود قرار گرفته، معلوم می شود که [اعتکاف] از بارزترین مصادیق بندگی در پیشگاه ذات اقدس اله است.
آنچه بر اهمیت و فضیلت اعتکاف می افزاید دو نکته است که یکی مهم و دیگری مهمتر است؛ نکته مهم آن است که اعتکاف همچون نماز نیست تا بتوان آن را در هر مکانی بجا آورد. در مورد نماز، بر پایه «جُعِلَتْ لِیَ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُورا»(2) می توان آن را در هر مکانی انجام داد؛ حال آنکه اعتکاف، چنین نیست. اعتکاف باید در مسجد و خانه خدا باشد. آن هم نه هر مسجدی؛ بلکه مسجد اعظم یا به تعبیری دیگر مسجد جامع و یا مسجد الحرام و مسجد النبیّ(صلی الله علیه و آله و سلم) یا مسجدی که معصوم(علیه السلام) در آن نماز جمعه و یا جماعت اقامه کرده باشد یا امامی عادل هر چند غیر معصوم در آن، نماز جمعه یا جماعت برپا کرده باشد.
پس اعتکاف باید در مسجدی باشد که مصلای توده مسلمانان است؛ یعنی مسجد جامع یا اعظم و مسجدی که در شهر، جزو بزرگترین مسجدهاست و جماعتهای رسمی در آن اقامه می شود. بنابراین، مسجد بودن خود مزیت است و اقامه نماز جمعه یا جماعت در آن، مزیّتی دیگر. انعقاد اعتکاف در مسجد متروک و مهجور صحیح نیست. عده ای که اعتکاف را به خصوص مسجد الحرام و مسجد النّبی(صلی الله علیه و آله و سلم) یا مساجد چهارگانه اختصاص داده اند، باید سخن آنان را بر افضلیت حمل کرد و نه تعیّن.
نکته مهمتر آن است که «روزه» که خود از ارکان مهم دین و از مبانی مهم و اصیل اسلام است که: «بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسٍ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ الْوَلَایَة»(3) عبادتی که بدین پایه از اهمیت است، شرط اعتکاف قرار گرفته است، ارزش اعتکاف به حدی است که یکی از برجسته ترین ارکان دین، شرط آن قرار می گیرد! همان گونه که نماز بدون طهارت تحقق نمی یابد؛ که: «لَا صَلَاةَ إِلَّا بِطَهُور»(4) اعتکاف هم بدون روزه صحیح نیست که: «لَااعْتِکَافَ إِلَّا بِصَوْم»(5) و این از سخنان بلند ائمه اطهار(علیهم السلام) است.
از اینکه گفته شد روزه با همه فضیلتی که دارد شرط اعتکاف است، روشن می شود که انسانِ معتکف در پیشگاه ذات اقدس اله، عکوف (اقبال همراه با تعظیم) دارد و غیر خدا را کنار زده است. اگر معتکف در پیشگاه خدایی که «وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ»(6) اعتکاف کرده، پس هیچ عکوفی، همتای اعتکاف او نیست؛ زیرا ارزش و منزلت هر اعتکافی به ارزش مبدئی که اعتکاف در پیشگاه او و برای اوست، بستگی دارد. پس هیچ اعتکافی کفو و همتای اعتکافِ بندگان صالح خدا نیست. از آن جا که ذات اقدس اله برای اعتکاف، حرمت قایل شده است، آن انسان کامل یعنی رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در بسیاری از مواقع به خصوص ماه مبارک رمضان و بالاخص در دهه سوم آن، در مسجد معتکف می شد.
آنچه در این باره از عترت طاهرین(صلوات الله علیهم) رسیده آن است که کمترین مدت اعتکاف سه روز است.(7) این نظریه نه تفریط یک ساعت را دارد و نه افراط ده روز را.
پی‌‌‌نوشت‌ها:
(1). سوره بقره، آیه 125.
(2). الخصال، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، انتشارات اسلامى ، قم، 1362 شمسی، چاپ: اول، ج 1، ص 292، (أعطی النبی(صلی الله علیه و آله) خمسا لم یعطها أحد قبله).
(3). اسلام بر پنج پایه استوار است: زکات، نماز، روزه، حج، ولایت. (الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم، ج 2، ص 18، باب (دعائم الإسلام).
(4). من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، قم، 1413 قمری، چاپ: دوم، ج 1، ص 58، باب( فیمن ترک الوضوء أو بعضه أو شک فیه).
(5). الکافی، همان، ج 4، ص 176، باب (أنه لا یکون الاعتکاف إلا بصوم).
(6). سوره اخلاص، آیه 4.
(7). وسائل الشیعة، عاملى، شیخ حر، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1409 قمری، چاپ: اول، ج 10، ص 543، باب (اشتراط کون الاعتکاف ثلاثة أیام لا أقل و أنه إذا اعتکف یومین وجب الثالث مع عدم الاشتراط و کذا بعد الثلاثة).
منبع: حکمت عبادات، جوادی آملی، عبدالله، محقق: شفیعی، حسین، مرکز نشر اسراء، قم، 1388 شمسی، چاپ: پانزدهم، ص 183.
