فلسفه روزه در اسلام
پرسش :
فلسفه «روزه» در اسلام چیست؟
پاسخ :
در حقیقت بزرگترین فلسفه روزه همین اثر روحانى و معنوى آن است، انسانى که انواع غذاها و نوشیدنی ها را در اختیار دارد و هر لحظه تشنه و گرسنه شد به سراغ آن مى رود، همانند درختانى است که در پناه دیوارهاى باغ بر لب نهرها مى رویند، این درختان ناز پرورده، بسیار کم مقاومت و کم دوامند، اگر چند روزى آب از پاى آنها قطع شود پژمرده مى شوند و مى خشکند؛ اما درختانى که از لابلاى صخره ها در دل کوهها و بیابانها مى رویند و نوازشگر شاخه هایشان از همان ابتدای عمر، طوفان هاى سخت و آفتاب سوزان و سرماى زمستان است و با انواع محرومیتها دست به گریبانند، محکم و بادوام و پراستقامت و سخت کوش و سخت جانند! روزه نیز با روح و جان انسان همین عمل را انجام مى دهد و با محدودیت هاى موقت به او مقاومت و قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت مى بخشد و چون غرائز سرکش را کنترل مى کند بر قلب انسان نور و صفا مى پاشد.
خلاصه روزه، انسان را از عالم حیوانیت ترقى داده و به جهان فرشتگان صعود مى دهد، جمله «لَعَلَّکُم تَتَّقُونَ»؛ (باشد که پرهیزکار شوید) در آیه 183 سوره «بقره» در بیان فلسفه وجوب روزه اشاره به همه این حقایق است و نیز حدیث معروف: «اَلصُّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ»(1)؛ (روزه سپرى است در برابر آتش دوزخ) اشاره به همین موضوع است.
در حدیث دیگرى از امام علی(علیه السلام) مى خوانیم که از پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) پرسیدند: چه کنیم که شیطان از ما دور شود؟ فرمود: «روزه، روى شیطان را سیاه مى کند و انفاق در راه خدا کمر او را مى شکند و دوست داشتن به خاطر خدا و مواظبت بر عمل صالح، دنباله او را قطع مى کند و استغفار، رگ قلب او را مى بُرد!».(2)
در «نهج البلاغه» به هنگامى که امیرمؤمنان علی(علیه السلام) فلسفه عبادات را بیان مى کند به روزه که مى رسد چنین مى فرماید: «وَ الصِّیَامَ اِبْتِلَاءً لِاِخْلَاصِ الْخَلْقِ»(3)؛ (خداوند روزه را از این جهت تشریع فرموده که روح اخلاص در مردم پرورش یابد!).
نیز در حدیث دیگرى از پیامبر اسلام(صلى الله علیه و آله و سلم) مى خوانیم: «اِنَّ لِلْجَنَّةِ بَاباً یُدَّعَى الرَّیَّان لَایُدْخَلُ فِیهَا اِلَّا الصَّائِمُونَ»؛ (بهشت درى دارد به نام «ریّان» [سیراب شده] که تنها روزه داران از آن وارد مى شوند). مرحوم صدوق در «معانى الاخبار» در شرح این حدیث مى نویسد: انتخاب این نام براى این در بهشت به خاطر آن است که بیشترین زحمت روزه دار از ناحیه عطش است، هنگامى که روزه داران از این در وارد مى شوند چنان سیراب مى گردند که بعد از آن هرگز تشنه نخواهند شد».(4)
البته ممکن است با توصیف حال گرسنگان و محرومان، سیران را متوجه حال گرسنگان ساخت؛ ولى اگر این مسأله جنبه حسّى و عینى به خود بگیرد اثر دیگرى دارد، روزه به این موضوعِ مهمِ اجتماعى رنگ حسى مى دهد، لذا در حدیث معروفى از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که: «هشام بن حکم از علت تشریع روزه پرسید، امام(علیه السلام) فرمود: «روزه به این دلیل واجب شده است که میان فقیر و غنى مساوات برقرار گردد و این، به خاطر آن است که غنى طعم گرسنگى را بچشد و نسبت به فقیر اداى حق کند؛ چرا که اغنیاء معمولا هر چه را بخواهند براى آنها فراهم است، خدا مى خواهد میان بندگان خود مساوات باشد و طعم گرسنگى و درد و رنج را به اغنیاء بچشاند تا به ضعیفان و گرسنگان رحم کنند».(5)
راستى اگر کشورهاى ثروتمند جهان، چند روز را در سال روزه بدارند و طعم گرسنگى را بچشند باز هم اینهمه گرسنه در جهان وجود خواهد داشت؟!
به علاوه یک نوع استراحت قابل ملاحظه براى دستگاه گوارش و عامل مؤثرى براى سرویس کردن آن است و با توجه به اینکه این دستگاه از حساس ترین دستگاه هاى بدن است و در تمام سال به طور دائم مشغول کار است، این استراحت براى آنها نهایت لزوم را دارد. بدیهى است شخص روزه دار طبق دستور اسلام به هنگام «افطار» و «سحر» نباید در غذا افراط و زیاده روى کند تا از این اثر بهداشتى نتیجه کامل بگیرد، در غیر این صورت ممکن است نتیجه برعکس شود. «الکسى سوفورین» دانشمند روسى در کتاب خود مى نویسد: «درمان از طریق روزه فائده ویژه اى براى درمان کم خونى، ضعف روده ها، التهاب بسیط و مزمن، دُمَل هاى خارجى و داخلى، سل، اسکلیروز، روماتیسم، نقرس، استسقاء، نوارستنى، عرق النساء، خراز (ریختگى پوست)، بیماری هاى چشم، مرض قند، بیماری هاى جلدى، بیماری هاى کلیه، کبد و بیماری هاى دیگر دارد. معالجه از طریق امساک، اختصاص به بیماری هاى فوق ندارد؛ بلکه بیماری هائى که مربوط به اصول جسم انسان است و با سلول هاى جسم آمیخته شده همانند: سرطان سفلیس، سل و طاعون را نیز شفا مى بخشد!».(6)
در حدیث معروفى پیغمبر اسلام(صلى الله علیه و آله و سلم) مى فرماید: «صُومُوا تَصِحُّوا»(7)؛ (روزه بگیرید تا سالم شوید) و در حدیث معروف دیگر نیز از پیغمبر خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) رسیده است: «اَلْمِعْدَةُ بَیْتُ کُلِّ دَاءٍ وَ الْحَمِیَّةُ رَأْسُ کُلِّ دَوَاءٍ»(8)؛ (معده، خانه تمام دردها است و امساک، بالاترین داروها).(9)
پی نوشت:
(1). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم، ج 4، ص 62، باب (ما جاء فی فضل الصوم و الصائم).
(2). الکافی، همان.
(3). نهج البلاغه، شریف الرضى، محمد بن حسین، محقق / مصحح: صبحی صالح، هجرت، قم، 1414 قمری، چاپ: اول، ص 512، (حکمت 252).
(4). معانی الأخبار، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، جامعه مدرسین، قم، 1403 قمری، چاپ: اول، ص 409، باب (نوادر المعانی).
(5). من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، قم، 1413 قمری، چاپ: دوم، ج 2، ص 73، باب (علة فرض الصیام).
(6). روزه روش نوین برای درمان بیماریها (آب درمانی)، آلکسی سوفورین، مترجم: امامی، محمد جعفر، دارالکتب اسلامیه، تهران، 1375 شمسی، چاپ هشتم، ص 65.
(7). دعائم الإسلام، ابن حیون، نعمان بن محمد مغربى، محقق / مصحح: فیضى، آصف، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1385 قمری، چاپ: دوم، ج 1، ص 342، ذکر (الرغائب فی الجهاد).
(8). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 قمری، چاپ: دوم، ج 109، ص 201، باب (جوامع ما یحل و ما یحرم من المأکولات و المشروبات و حکم المشتبه بالحرام و ما اضطروا إلیه).
منبع: یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: حسینى، سید حسین، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1386 شمسی، چاپ: چهارم، ص 418.
اثر تربیتی روزه
«روزه» ابعاد گوناگونى دارد و آثار فراوانى از نظر مادى و معنوى در وجود انسان مى گذارد که از همه مهمتر «بُعد اخلاقى» و فلسفه تربیتى آن است. از فوائد مهم روزه این است که روح انسان را «تلطیف»، اراده انسان را «قوى» و غرائز او را «تعدیل» مى کند. روزه دار باید در حال روزه با وجود گرسنگى و تشنگى از غذا و آب و همچنین لذت جنسى چشم بپوشد و عملاً ثابت کند که او همچون حیوان در بند اصطبل و علف نیست، او مى تواند زمام نفس سرکش را به دست گیرد و بر هوسها و شهوات خود مسلط گردد.در حقیقت بزرگترین فلسفه روزه همین اثر روحانى و معنوى آن است، انسانى که انواع غذاها و نوشیدنی ها را در اختیار دارد و هر لحظه تشنه و گرسنه شد به سراغ آن مى رود، همانند درختانى است که در پناه دیوارهاى باغ بر لب نهرها مى رویند، این درختان ناز پرورده، بسیار کم مقاومت و کم دوامند، اگر چند روزى آب از پاى آنها قطع شود پژمرده مى شوند و مى خشکند؛ اما درختانى که از لابلاى صخره ها در دل کوهها و بیابانها مى رویند و نوازشگر شاخه هایشان از همان ابتدای عمر، طوفان هاى سخت و آفتاب سوزان و سرماى زمستان است و با انواع محرومیتها دست به گریبانند، محکم و بادوام و پراستقامت و سخت کوش و سخت جانند! روزه نیز با روح و جان انسان همین عمل را انجام مى دهد و با محدودیت هاى موقت به او مقاومت و قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت مى بخشد و چون غرائز سرکش را کنترل مى کند بر قلب انسان نور و صفا مى پاشد.
خلاصه روزه، انسان را از عالم حیوانیت ترقى داده و به جهان فرشتگان صعود مى دهد، جمله «لَعَلَّکُم تَتَّقُونَ»؛ (باشد که پرهیزکار شوید) در آیه 183 سوره «بقره» در بیان فلسفه وجوب روزه اشاره به همه این حقایق است و نیز حدیث معروف: «اَلصُّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ»(1)؛ (روزه سپرى است در برابر آتش دوزخ) اشاره به همین موضوع است.
در حدیث دیگرى از امام علی(علیه السلام) مى خوانیم که از پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) پرسیدند: چه کنیم که شیطان از ما دور شود؟ فرمود: «روزه، روى شیطان را سیاه مى کند و انفاق در راه خدا کمر او را مى شکند و دوست داشتن به خاطر خدا و مواظبت بر عمل صالح، دنباله او را قطع مى کند و استغفار، رگ قلب او را مى بُرد!».(2)
در «نهج البلاغه» به هنگامى که امیرمؤمنان علی(علیه السلام) فلسفه عبادات را بیان مى کند به روزه که مى رسد چنین مى فرماید: «وَ الصِّیَامَ اِبْتِلَاءً لِاِخْلَاصِ الْخَلْقِ»(3)؛ (خداوند روزه را از این جهت تشریع فرموده که روح اخلاص در مردم پرورش یابد!).
نیز در حدیث دیگرى از پیامبر اسلام(صلى الله علیه و آله و سلم) مى خوانیم: «اِنَّ لِلْجَنَّةِ بَاباً یُدَّعَى الرَّیَّان لَایُدْخَلُ فِیهَا اِلَّا الصَّائِمُونَ»؛ (بهشت درى دارد به نام «ریّان» [سیراب شده] که تنها روزه داران از آن وارد مى شوند). مرحوم صدوق در «معانى الاخبار» در شرح این حدیث مى نویسد: انتخاب این نام براى این در بهشت به خاطر آن است که بیشترین زحمت روزه دار از ناحیه عطش است، هنگامى که روزه داران از این در وارد مى شوند چنان سیراب مى گردند که بعد از آن هرگز تشنه نخواهند شد».(4)
اثر اجتماعى روزه
اثر اجتماعى روزه بر کسى پوشیده نیست. روزه یک درس مساوات و برابرى در میان افراد اجتماع است، با انجام این دستور مذهبى، افراد متمکن هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس در مى یابند و این برای آنان تلنگری است تا در رفع پریشانی فقرا بکوشند.البته ممکن است با توصیف حال گرسنگان و محرومان، سیران را متوجه حال گرسنگان ساخت؛ ولى اگر این مسأله جنبه حسّى و عینى به خود بگیرد اثر دیگرى دارد، روزه به این موضوعِ مهمِ اجتماعى رنگ حسى مى دهد، لذا در حدیث معروفى از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که: «هشام بن حکم از علت تشریع روزه پرسید، امام(علیه السلام) فرمود: «روزه به این دلیل واجب شده است که میان فقیر و غنى مساوات برقرار گردد و این، به خاطر آن است که غنى طعم گرسنگى را بچشد و نسبت به فقیر اداى حق کند؛ چرا که اغنیاء معمولا هر چه را بخواهند براى آنها فراهم است، خدا مى خواهد میان بندگان خود مساوات باشد و طعم گرسنگى و درد و رنج را به اغنیاء بچشاند تا به ضعیفان و گرسنگان رحم کنند».(5)
راستى اگر کشورهاى ثروتمند جهان، چند روز را در سال روزه بدارند و طعم گرسنگى را بچشند باز هم اینهمه گرسنه در جهان وجود خواهد داشت؟!
اثر بهداشتى و درمانى روزه
در طب امروز و همچنین طب قدیم، اثر معجزآساى «امساک» در درمان انواع بیماریها به ثبوت رسیده و قابل انکار نیست، کمتر طبیبى است که در نوشته هاى خود اشاره اى به این حقیقت نکرده باشد؛ زیرا مى دانیم عامل بسیارى از بیمارى ها، زیاده روى در خوردن غذاهاى مختلف است؛ چون مواد اضافى، جذب نشده به صورت چربی هاى مزاحم در نقاط مختلف بدن یا چربى و قند اضافى در خون باقى مى ماند، این مواد اضافى در لابلاى عضلات بدن در واقع لجنزارهاى متعفنى براى پرورش انواع میکرب ها و بیمارى هاى عفونى است و در این حال بهترین راه براى مبارزه با این بیماریها، نابود کردن این لجنزارها از طریق امساک و روزه است! روزه زباله ها و مواد اضافى و جذب نشده بدن را مى سوزاند و در واقع بدن را «خانه تکانى» مى کند.به علاوه یک نوع استراحت قابل ملاحظه براى دستگاه گوارش و عامل مؤثرى براى سرویس کردن آن است و با توجه به اینکه این دستگاه از حساس ترین دستگاه هاى بدن است و در تمام سال به طور دائم مشغول کار است، این استراحت براى آنها نهایت لزوم را دارد. بدیهى است شخص روزه دار طبق دستور اسلام به هنگام «افطار» و «سحر» نباید در غذا افراط و زیاده روى کند تا از این اثر بهداشتى نتیجه کامل بگیرد، در غیر این صورت ممکن است نتیجه برعکس شود. «الکسى سوفورین» دانشمند روسى در کتاب خود مى نویسد: «درمان از طریق روزه فائده ویژه اى براى درمان کم خونى، ضعف روده ها، التهاب بسیط و مزمن، دُمَل هاى خارجى و داخلى، سل، اسکلیروز، روماتیسم، نقرس، استسقاء، نوارستنى، عرق النساء، خراز (ریختگى پوست)، بیماری هاى چشم، مرض قند، بیماری هاى جلدى، بیماری هاى کلیه، کبد و بیماری هاى دیگر دارد. معالجه از طریق امساک، اختصاص به بیماری هاى فوق ندارد؛ بلکه بیماری هائى که مربوط به اصول جسم انسان است و با سلول هاى جسم آمیخته شده همانند: سرطان سفلیس، سل و طاعون را نیز شفا مى بخشد!».(6)
در حدیث معروفى پیغمبر اسلام(صلى الله علیه و آله و سلم) مى فرماید: «صُومُوا تَصِحُّوا»(7)؛ (روزه بگیرید تا سالم شوید) و در حدیث معروف دیگر نیز از پیغمبر خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) رسیده است: «اَلْمِعْدَةُ بَیْتُ کُلِّ دَاءٍ وَ الْحَمِیَّةُ رَأْسُ کُلِّ دَوَاءٍ»(8)؛ (معده، خانه تمام دردها است و امساک، بالاترین داروها).(9)
پی نوشت:
(1). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم، ج 4، ص 62، باب (ما جاء فی فضل الصوم و الصائم).
(2). الکافی، همان.
(3). نهج البلاغه، شریف الرضى، محمد بن حسین، محقق / مصحح: صبحی صالح، هجرت، قم، 1414 قمری، چاپ: اول، ص 512، (حکمت 252).
(4). معانی الأخبار، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، جامعه مدرسین، قم، 1403 قمری، چاپ: اول، ص 409، باب (نوادر المعانی).
(5). من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، قم، 1413 قمری، چاپ: دوم، ج 2، ص 73، باب (علة فرض الصیام).
(6). روزه روش نوین برای درمان بیماریها (آب درمانی)، آلکسی سوفورین، مترجم: امامی، محمد جعفر، دارالکتب اسلامیه، تهران، 1375 شمسی، چاپ هشتم، ص 65.
(7). دعائم الإسلام، ابن حیون، نعمان بن محمد مغربى، محقق / مصحح: فیضى، آصف، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1385 قمری، چاپ: دوم، ج 1، ص 342، ذکر (الرغائب فی الجهاد).
(8). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 قمری، چاپ: دوم، ج 109، ص 201، باب (جوامع ما یحل و ما یحرم من المأکولات و المشروبات و حکم المشتبه بالحرام و ما اضطروا إلیه).
منبع: یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: حسینى، سید حسین، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1386 شمسی، چاپ: چهارم، ص 418.
