ازدواج با مرد و زنی که به زنا مشهور است، در اسلام ناپسند شمرده می شود.
مقدمه
یکی از سنت های اسلامی، ازدواج است. در اهمیت این موضوع همین بس که در روایات فردی که از این سنت حسنه روی برگردانده را خارج از سنت رسول خدا دانسته است. این حکم در صورتی است که زوج و زوجه از جهت دین و ایمان هم کفو باشند. درحالی که بموجب آیه شریفه:«الزانی لاینکح الا زانیة او مشرکة والزانیة لاینکحها الا زان او مشرک وحرم ذلک علی المؤمنین»، ازدواج مؤمنان پاک دامن و عفیف با افراد زناکار، امری ناپسند تلقی گشته و حسب برخی نظریات چنین ازدواجی حرمت نیز دارد.
لذا در این پژوهش برای دریافت درست معنای این سخن خداوند در قرآن کریم، این مسئله باید از جنبه های مختلف تحلیل و بررسی قرار گیرد تا مشخص شود که اولا معنای حقیقی آیه شریفه چیست؟ آیا اخبار است یا انشاء، بیانگر یک حکم تکوینی یا تشریعی، وضعی یا تکلیفی است؟ دوم اینکه معنای نکاح در آیه شریفه عقد است یا وطی؟ سوم اینکه آیه مذکور آیا نسخ گردیده یا همچنان پابرجاست؟ چهارم حکم مستفاد از آیه آیا یک قاعدۀ کلّی استثنا ناپذیر است، یا تابع شرایط خاصی است؟ برای هرچه روشن تر شدن مسئله، نخست به بیان شأن نزول آیه شریفه و سپس دیدگاه مفسران در خصوص معنای آیه شریفه و موضوع مورد بحث، قلمرو بحث از جهت مخاطب و غیره می پردازیم.
لذا در این پژوهش برای دریافت درست معنای این سخن خداوند در قرآن کریم، این مسئله باید از جنبه های مختلف تحلیل و بررسی قرار گیرد تا مشخص شود که اولا معنای حقیقی آیه شریفه چیست؟ آیا اخبار است یا انشاء، بیانگر یک حکم تکوینی یا تشریعی، وضعی یا تکلیفی است؟ دوم اینکه معنای نکاح در آیه شریفه عقد است یا وطی؟ سوم اینکه آیه مذکور آیا نسخ گردیده یا همچنان پابرجاست؟ چهارم حکم مستفاد از آیه آیا یک قاعدۀ کلّی استثنا ناپذیر است، یا تابع شرایط خاصی است؟ برای هرچه روشن تر شدن مسئله، نخست به بیان شأن نزول آیه شریفه و سپس دیدگاه مفسران در خصوص معنای آیه شریفه و موضوع مورد بحث، قلمرو بحث از جهت مخاطب و غیره می پردازیم.
شان نزول آیه شریفه
مفسران در خصوص شان نزول آیه شریفه مطالب مختلفی بیان داشتند. برخی از مفسران علت نزول ایه شریفه را این امر دانستند که وقتى مهاجران به مدینه آمده بودند، فقیر و تنگ دست بودند. در مدینه زنان فاحشه وجود داشتند که از کرایه دادن خود توانگرترین مردم مدینه شده بودند. عده اى از مهاجران بى بضاعت به طمع مال، خواستار ازدواج با آنان شدند و گفتند: با اینها ازدواج می کنیم و زندگى مى کنیم تا خداوند بى نیازمان سازد. آنان در این مورد از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) اجازه خواستند که این آیه، در تحریم ازدواج مردان مسلمان با زنان زنا دهنده نازل شد.[1]
و بعضى از صحابه گفتند آیه در باره مرثد غنوى و عناق نازل شده مرثد مردى بود شجاع و او را دلدل نامیدهاند پیغمبر اکرم (صلّى اللّه علیه و آله و سلّم) او را مأمور نمود تا برود به مکه و مسلمانان ضعیف و ناتوان را از مکه بسوى مدینه آورد عناق در جاهلیت دوست و رفیق مرثد بود چون او را در مکه دید مرثد را به خانه خود دعوت کرد. مرثد گفت پروردگار زنا را حرام کرده است عناق گفت پس مرا به ازدواج خود درآور مرثد پاسخ داد تا از رسول اکرم صلی الله علیه و آله دستورى بگیرم. خدمت پیغمبر شرفیاب شد کسب اجازه نمود خداى تعالى آیه فوق را فرستاد این احکام و حدود در باره زناکاران بود. [2]
بعضى از مفسّران نیز در شأن نزول آیه چنین نوشته اند: مردى از مسلمانان از پیامبر صلی الله علیه و آله اجازه خواست که با «امّ مهزول»- زنى که در عصر جاهلیت به آلودگى معروف بود و حتى پرچمى براى شناسایى بر در خانه خود نصب کرده بود،ازدواج کند. آیۀ فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت. [3]
و بعضى از صحابه گفتند آیه در باره مرثد غنوى و عناق نازل شده مرثد مردى بود شجاع و او را دلدل نامیدهاند پیغمبر اکرم (صلّى اللّه علیه و آله و سلّم) او را مأمور نمود تا برود به مکه و مسلمانان ضعیف و ناتوان را از مکه بسوى مدینه آورد عناق در جاهلیت دوست و رفیق مرثد بود چون او را در مکه دید مرثد را به خانه خود دعوت کرد. مرثد گفت پروردگار زنا را حرام کرده است عناق گفت پس مرا به ازدواج خود درآور مرثد پاسخ داد تا از رسول اکرم صلی الله علیه و آله دستورى بگیرم. خدمت پیغمبر شرفیاب شد کسب اجازه نمود خداى تعالى آیه فوق را فرستاد این احکام و حدود در باره زناکاران بود. [2]
بعضى از مفسّران نیز در شأن نزول آیه چنین نوشته اند: مردى از مسلمانان از پیامبر صلی الله علیه و آله اجازه خواست که با «امّ مهزول»- زنى که در عصر جاهلیت به آلودگى معروف بود و حتى پرچمى براى شناسایى بر در خانه خود نصب کرده بود،ازدواج کند. آیۀ فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت. [3]
دیدگاه مفسران
چنانچه در ادامه بیان خواهد شد مهم ترین مستند حرمت نکاح زانی با زانیه یا بر عکس آیه 3 سوره مبارکه نور هست که اختلاف نظر مفسرین از این آیه شریفه نشات می گیرد. و در اینکه آیا این آیه در بیان یک حکم کلّی الاهى است، یا خبر از یک واقعه خارجى و طبیعى می دهد، یا هر دو مطلب، میان مفسّران بحث و گفت و گو است و نظریات متفاوتی از جانب مفسرین بیان شده است.
نظریه اول: برخى آیه را حکم انشایى و شرعى دانسته و از آن، حرمت ازدواج با زناکار را استفاده کرده‌اند و شاهد این تفسیر جمله «و حُرِّمَ ذلِک عَلَى الْمُؤْمِنِینَ» است که در آن تعبیر به تحریم شده است.[4]
نظریه دوم: برخی نیز آیه را خبری دانستند و معتقدند آیه تنها یک واقعیت عینى را بیان مى کند که افراد آلوده همواره دنبال آلودگان مى روند، اما افراد پاک و با ایمان هرگز تن به چنین آلودگی ها و انتخاب همسران آلوده نمى دهند، و آن را بر خویشتن تحریم مى کنند، شاهد این تفسیر همان ظاهر آیه است که به صورت «جملۀ خبریه» بیان شده است.[5]
نظریه سوم: برخی دیگر می گویند؛ آیه در مقام اِخبار از مقدار لیاقت مرتکبان این عمل زشت است، و مى خواهد بگوید افراد پلید همان پلیدى ها را دوست مى دارند، و لیاقت بیش از آن را ندارند. آدم زناکار به جهت خباثت و پلیدى ذاتش، جز به همسری مانند خود تمایل ندارد. او از زنى خوشش مى آید که چون خودش زناکار و پلید، و یا بدتر از خودش زنى مشرک و بى دین باشد. همچنین زن زناکار جز به مردى مثل خود، و یا بدتر از خود (مشرک و بى دین) تمایل ندارد.[6] پس آیه شریفه در مقام بیان اکثری است، همچنان که در آیه دیگر از همین سوره فرموده است: «الْخَبِیثاتُ لِلْخَبِیثِینَ وَ الْخَبِیثُونَ لِلْخَبِیثاتِ وَ الطَّیِّباتُ لِلطَّیِّبینَ وَ الطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّباتِ».[7] زنان ناپاک از آن مردان ناپاکند، و مردان ناپاک نیز به زنان ناپاک تعلّق دارند و زنان پاک از آن مردان پاک، و مردان پاک از آن زنان پاک اند. که بنابراین نظریّه، آیه به حکم شرعى ارتباطى ندارد. هر چند بنا به نظر برخی از مفسرین بر فرض خبر بودن آیه شریفه دلالت آیه بر نهی نه تنها خدشه دار نمی شود بلکه دلالت خبر بر نهی موکد نیز هست.[8]
نظریه چهارم: برخی نیز آیه را ناظر بر هر دو مطلب دانسته اند و بیان داشتند: «آیه هم یک واقعیت عینى را بیان مىکند که آلودگان همیشه دنبال آلودگان مىروند، هم جنس با هم جنس مىکند پرواز» اما افراد پاک و با ایمان هرگز تن به چنین آلودگی ها و انتخاب همسران آلوده نمىدهند. و هم بیان یک حکم شرعى و الهى است و مخصوصا مىخواهد مسلمانان را از ازدواج با افراد زنا کار باز دارد، چرا که بیماریهاى اخلاقى همچون بیماریهاى جسمى غالبا واگیر دار است».[9]
نظریه اول: برخى آیه را حکم انشایى و شرعى دانسته و از آن، حرمت ازدواج با زناکار را استفاده کرده‌اند و شاهد این تفسیر جمله «و حُرِّمَ ذلِک عَلَى الْمُؤْمِنِینَ» است که در آن تعبیر به تحریم شده است.[4]
نظریه دوم: برخی نیز آیه را خبری دانستند و معتقدند آیه تنها یک واقعیت عینى را بیان مى کند که افراد آلوده همواره دنبال آلودگان مى روند، اما افراد پاک و با ایمان هرگز تن به چنین آلودگی ها و انتخاب همسران آلوده نمى دهند، و آن را بر خویشتن تحریم مى کنند، شاهد این تفسیر همان ظاهر آیه است که به صورت «جملۀ خبریه» بیان شده است.[5]
نظریه سوم: برخی دیگر می گویند؛ آیه در مقام اِخبار از مقدار لیاقت مرتکبان این عمل زشت است، و مى خواهد بگوید افراد پلید همان پلیدى ها را دوست مى دارند، و لیاقت بیش از آن را ندارند. آدم زناکار به جهت خباثت و پلیدى ذاتش، جز به همسری مانند خود تمایل ندارد. او از زنى خوشش مى آید که چون خودش زناکار و پلید، و یا بدتر از خودش زنى مشرک و بى دین باشد. همچنین زن زناکار جز به مردى مثل خود، و یا بدتر از خود (مشرک و بى دین) تمایل ندارد.[6] پس آیه شریفه در مقام بیان اکثری است، همچنان که در آیه دیگر از همین سوره فرموده است: «الْخَبِیثاتُ لِلْخَبِیثِینَ وَ الْخَبِیثُونَ لِلْخَبِیثاتِ وَ الطَّیِّباتُ لِلطَّیِّبینَ وَ الطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّباتِ».[7] زنان ناپاک از آن مردان ناپاکند، و مردان ناپاک نیز به زنان ناپاک تعلّق دارند و زنان پاک از آن مردان پاک، و مردان پاک از آن زنان پاک اند. که بنابراین نظریّه، آیه به حکم شرعى ارتباطى ندارد. هر چند بنا به نظر برخی از مفسرین بر فرض خبر بودن آیه شریفه دلالت آیه بر نهی نه تنها خدشه دار نمی شود بلکه دلالت خبر بر نهی موکد نیز هست.[8]
نظریه چهارم: برخی نیز آیه را ناظر بر هر دو مطلب دانسته اند و بیان داشتند: «آیه هم یک واقعیت عینى را بیان مىکند که آلودگان همیشه دنبال آلودگان مىروند، هم جنس با هم جنس مىکند پرواز» اما افراد پاک و با ایمان هرگز تن به چنین آلودگی ها و انتخاب همسران آلوده نمىدهند. و هم بیان یک حکم شرعى و الهى است و مخصوصا مىخواهد مسلمانان را از ازدواج با افراد زنا کار باز دارد، چرا که بیماریهاى اخلاقى همچون بیماریهاى جسمى غالبا واگیر دار است».[9]
مستند مفسران
مفسرین در تایید نظریه خود به آیات و روایاتی استناد نمودند که در ادامه به بیان دلایل استنادی می پردازیم.
1. آیات قرآن
مفسران آیات متعددی را بعنوان مستند خود ذکر کردند که در ادامه به تعدادی از این آیات اشاره می نماییم.
- آیه 26 سوره نور:«الْخَبِیثاتُ لِلْخَبِیثِینَ وَ الْخَبِیثُونَ لِلْخَبِیثاتِ وَ الطَّیِّباتُ لِلطَّیِّبِینَ وَ الطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّباتِ أُولئِکَ مُبَرَّؤُنَ مِمَّا یَقُولُونَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ». زنان پلید براى مردان پلید و مردان پلید براى زنان پلیدند، و زنان پاک براى مردان پاک و مردان پاک براى زنان پاکاند، این پاکان از سخنان ناروایى که [تهمتزنندگان] درباره آنان مىگویند، مبرّا و پاک هستند، براى آنان آمرزش و رزق نیکویى است.
- آیه 3 سوره نور:«الزَّانِی لا یَنْکِحُ إِلَّا زانِیَةً أَوْ مُشْرِکَةً وَ الزَّانِیَةُ لا یَنْکِحُها إِلَّا زانٍ أَوْ مُشْرِکٌ وَ حُرِّمَ ذلِکَ عَلَى الْمُؤْمِنِین». مرد زناکار، جز زن زناکار یا مشرک را نمىگیرد، و زن زناکار را جز مرد زناکار یا مشرک نمىگیرد. و این بر مؤمنان حرام شده است.
- آیه 25 سوره نساء: «وَ مَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ مِنْکُمْ طَوْلًا أَنْ یَنْکِحَ الْمُحْصَناتِ الْمُؤْمِناتِ فَمِنْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ مِنْ فَتَیاتِکُمُ الْمُؤْمِناتِ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِیمانِکُمْ بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ فَانْکِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَ آتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَناتٍ غَیْرَ مُسافِحاتٍ وَ لا مُتَّخِذاتِ أَخْدانٍ فَإِذا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَیْنَ بِفاحِشَةٍ فَعَلَیْهِنَّ نِصْفُ ما عَلَى الْمُحْصَناتِ مِنَ الْعَذابِ ذلِکَ لِمَنْ خَشِیَ الْعَنَتَ مِنْکُمْ وَ أَنْ تَصْبِرُوا خَیْرٌ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیم». و از شما کسى که به سبب تنگدستى نتواند با زنان آزاد مؤمن ازدواج کند، با کنیزان جوان با ایمانتان [ازدواج کنید و اظهار ایمان از سوى کنیزان در جواز ازدواج با آنان کافى است]. و خدا به ایمان شما [که کدام ظاهرى و کدام حقیقى و واقعى است] داناتر است. [آزاد و کنیز در اصل و نسب و در رابطه ایمانى] از یکدیگر، [و اعضاى یک پیکرید]، پس با کنیزان با اجازه صاحبانشان ازدواج کنید، و مهریه آنان را به طور شایسته و پسندیده به خودشان بپردازید. [جواز این ازدواج مشروط به آن است که کنیزان] پاکدامن باشند نه زناکار و نه گیرندگان دوست پنهانى. پس هنگامى که به ازدواج درآمدند، پس اگر مرتکب کار زشت شوند، بر آنان نصف مجازاتى است که بر زنان آزاد است. این [جواز ازدواج با کنیز] براى کسى از شماست که از مشقت [غریزه جنسى و دچار شدن به زنا] بترسد، و شکیبایى کردن براى شما بهتر است و خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.
پی نوشت:
[1] واحدی نیشابوری، اسباب النزول، ترجمه ذکاوتی قراگزلو، علیرضا، ج 1، ص 167.
[2] بروجردی، سید محمد ابراهیم، تفسیر جامع، ج 4، ص، 470.
[3] طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 7، ص 197- 198؛ قرطبى، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج 13، ص 168.
[4] موسوی همدانی، سید محمد باقر، ترجمه المیزان، ج 15، ص 114؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 14، ص 361-.362.
[5] ابوحیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط فى التفسیر، ج 8، ص 9-10.
[6] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج 7، ص 125.
[7] نور، آیه 26.
[8] میرزا خسروانی، علی رضا، تفسیر خسروی، ج 6، ص 154.
[9] مکارم شیرازی، ناصر، برگزیده تفسیر نمونه، ج3، ص 275.
