آسیب دیدن در اثر امر به معروف نمودن
پرسش :
متأسفانه شنیدیم که برای انجام امر به معروف و نهی از منکر برخی دچار جراحت شدیدی شدند و حتی در میان مجروحان روحانیانی بودند که چشم خود را از دست داده اند؛ ولی عدّه ای می گویند این کار اشتباه است و انسان با این کار ناقص می شود و یک عمر زن و خانواده اش را گرفتار می کند؛ بالاخره از نظر اسلام امر به معروف و نهی از منکر در صورتی که برای انسان خطر یا مشکل جانی، مالی یا آبرویی داشته باشد، واجب است یا خیر؟امر به معروف و نهی از منکر را تا زمانی که ضرری بر آن مترتّب نیست به عنوان یکی از واجبات همه قبول دارند. اما وقتی که پای ضرر پیش می آید، این دغدغه به وجود می آید که قلمرو و مرز این کار تا کجاست؟ و تا چه مرحله ای می توانیم جلو برویم؟
پاسخ :
در پاسخ به این دغدغه ها باید گفت برای هر امر به معروف و نهی از منکری که ضرر احتمالی به همراه دارد، لازم است اهمیت «منکر» و «ضرر» مورد توجه و بررسی قرار گیرد، به این معنا که هر کدام مهم تر و رعایت آن لازم تر بود، مقدم داشته شود.
اما مواردی نیز وجود دارد که جلوگیری از منکر دارای اهمیت فوق العاده ای در اسلام می باشد در این صورت انجام امر به معروف حتی بر حفظ جان و آبرو مقدّم می شود و باید نسبت به انجام این فریضه قیام نمود هرچند به شنیدن تهمت، درگیری و آسیب جانی کشیده شود. به عنوان نمونه اگر اسلام و قرآن به خطر بیفتد، عدالت به خطر بیفتد، نمی توان گفت: امر به معروف و نهی از منکر نمی کنم؛ زیرا اگر حرفی بزنم آسیب جانی می بینم و جانمان در خطر می افتد، آبرویمان در خطر است و یا اجتماع نمی پسندد.[۱]
همچنین در مسائلی همچون تجاوز به عنف که فرد یا افرادی تصمیم تجاوز به زن مسلمانی داشته باشند، و اگر کسی بخواهد او را از این کار بازدارد، ضرری متوجه او می شود، در این صورت نیز قطعاً تحمّل آن ضرر لازم و نهی از منکر هم واجب است.
در این باره شخصی از امام رضا(علیه السلام) چنین سؤال می نماید: «مردی مسافرت می کند و گروهی به او حمله می کنند…»؛ «اگر مادر و یا دختر و یا زنی از خویشاوندان همراه او باشد باز هم لازم است از آنها دفاع کند و اگر چه در این مبارزه و دفاع کشته شود، فرمود: آری…»[۲]
بر این اساس نیز رهبر فقید انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(رحمت الله علیه) چنین فتوا داده اند:
اگر معروف و منکر از اموری است که شارع مقدس به آن اهتمام دارد مثل حفظ جان مسلمان و حفظ نوامیس آنها و یا خطر از بین بردن برخی از شعائر اسلامی مثل بیت الله الاحرام باشد به گونه ای که آثار و محل آن از بین برود و امثال این موارد باید ملاحظه اهمیت را نمود و هر چند مشقت یا ضرر جانی داشته باشد، تکلیف را بر نمی دارد. از این رو اگر به بذل جان یا جان ها نیازمند باشد این کار لازم است.[۳]
بنابراین به طور خلاصه می توان چنین نتیجه گرفت که اگر کسی احتمال بدهد امر و نهی او موجب مفسده ای جانی، حیثیتی یا مالی است، باید محاسبات اهم و مهم را به پیش بکشد و امور مهم باید فدای اهم شود؛ لذا هر کجا منکری رخ داد، باید نهی کرد و اگر ضرر و خطری در کار است، باید محاسبه کرد و دید منکر در چه حدّی و خطر و ضرر در چه حدّی است، و کسی که به استقبال خطر می رود، چه شخصی است؟ گاهی گناهی که انجام می شود، یک گناه صغیره است؛ اما اگر بخواهیم نهی کنیم، باید تاوان زیادی برای آن بدهیم. در اینجا از نهی آن صرف نظر می کنیم؛ اما اگر واجب مهمی از دست می رود و یا منکر مهمی انجام می شود و سکوت و کتمان در اینجا سبب جسارت ستمگران، توهین به مقدسات، هتک نوامیس، ضعف عقیده مردم به دین و علما و یا از دست دادن عزّت اسلامی، عفّت عمومی و نظام مقدس اسلامی و یا جان رهبری حق در خطر باشد، در این موارد باید به استقبال خطر رفت و نهی از منکر کرد.[۴]
همان طور که روحانیون مورد اشاره در این پرسش نیز به دلیل اهمیت فراوان حفظ نوامیس مسلمانان به وظیفه شرعی خود عمل نموده و هرچند در این راه دچار آسیب گردیده اند اما در نزد پروردگار مأجور خواهند بود.
پی نوشتها:
[۱] – ر.ک: مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، حماسه حسینی، ج ۱۷، ص۲۶۷
[۲] – مسند الإمام الرضا(علیه السلام)، ج ۲، ص۳۸۳، (باب الامر بالمعروف و النهى عن المنکر).
[۳] – تحریرالوسیله، ج۱، ص۴۷۲، مسئله ۶
[۴] – محسن قرائتی، امر به معروف و نهی از منکر، ص۹۵ و ۸۹
منبع: پرسش ها و پاسخ های دانشجویی، دفتر پنجاه و هشتم، امر به معروف و نهی از منکر، تدوین: سیدحسن موسوی، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، دفتر نشر معارف، 1394.
اما مواردی نیز وجود دارد که جلوگیری از منکر دارای اهمیت فوق العاده ای در اسلام می باشد در این صورت انجام امر به معروف حتی بر حفظ جان و آبرو مقدّم می شود و باید نسبت به انجام این فریضه قیام نمود هرچند به شنیدن تهمت، درگیری و آسیب جانی کشیده شود. به عنوان نمونه اگر اسلام و قرآن به خطر بیفتد، عدالت به خطر بیفتد، نمی توان گفت: امر به معروف و نهی از منکر نمی کنم؛ زیرا اگر حرفی بزنم آسیب جانی می بینم و جانمان در خطر می افتد، آبرویمان در خطر است و یا اجتماع نمی پسندد.[۱]
همچنین در مسائلی همچون تجاوز به عنف که فرد یا افرادی تصمیم تجاوز به زن مسلمانی داشته باشند، و اگر کسی بخواهد او را از این کار بازدارد، ضرری متوجه او می شود، در این صورت نیز قطعاً تحمّل آن ضرر لازم و نهی از منکر هم واجب است.
در این باره شخصی از امام رضا(علیه السلام) چنین سؤال می نماید: «مردی مسافرت می کند و گروهی به او حمله می کنند…»؛ «اگر مادر و یا دختر و یا زنی از خویشاوندان همراه او باشد باز هم لازم است از آنها دفاع کند و اگر چه در این مبارزه و دفاع کشته شود، فرمود: آری…»[۲]
بر این اساس نیز رهبر فقید انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(رحمت الله علیه) چنین فتوا داده اند:
اگر معروف و منکر از اموری است که شارع مقدس به آن اهتمام دارد مثل حفظ جان مسلمان و حفظ نوامیس آنها و یا خطر از بین بردن برخی از شعائر اسلامی مثل بیت الله الاحرام باشد به گونه ای که آثار و محل آن از بین برود و امثال این موارد باید ملاحظه اهمیت را نمود و هر چند مشقت یا ضرر جانی داشته باشد، تکلیف را بر نمی دارد. از این رو اگر به بذل جان یا جان ها نیازمند باشد این کار لازم است.[۳]
بنابراین به طور خلاصه می توان چنین نتیجه گرفت که اگر کسی احتمال بدهد امر و نهی او موجب مفسده ای جانی، حیثیتی یا مالی است، باید محاسبات اهم و مهم را به پیش بکشد و امور مهم باید فدای اهم شود؛ لذا هر کجا منکری رخ داد، باید نهی کرد و اگر ضرر و خطری در کار است، باید محاسبه کرد و دید منکر در چه حدّی و خطر و ضرر در چه حدّی است، و کسی که به استقبال خطر می رود، چه شخصی است؟ گاهی گناهی که انجام می شود، یک گناه صغیره است؛ اما اگر بخواهیم نهی کنیم، باید تاوان زیادی برای آن بدهیم. در اینجا از نهی آن صرف نظر می کنیم؛ اما اگر واجب مهمی از دست می رود و یا منکر مهمی انجام می شود و سکوت و کتمان در اینجا سبب جسارت ستمگران، توهین به مقدسات، هتک نوامیس، ضعف عقیده مردم به دین و علما و یا از دست دادن عزّت اسلامی، عفّت عمومی و نظام مقدس اسلامی و یا جان رهبری حق در خطر باشد، در این موارد باید به استقبال خطر رفت و نهی از منکر کرد.[۴]
همان طور که روحانیون مورد اشاره در این پرسش نیز به دلیل اهمیت فراوان حفظ نوامیس مسلمانان به وظیفه شرعی خود عمل نموده و هرچند در این راه دچار آسیب گردیده اند اما در نزد پروردگار مأجور خواهند بود.
پی نوشتها:
[۱] – ر.ک: مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، حماسه حسینی، ج ۱۷، ص۲۶۷
[۲] – مسند الإمام الرضا(علیه السلام)، ج ۲، ص۳۸۳، (باب الامر بالمعروف و النهى عن المنکر).
[۳] – تحریرالوسیله، ج۱، ص۴۷۲، مسئله ۶
[۴] – محسن قرائتی، امر به معروف و نهی از منکر، ص۹۵ و ۸۹
منبع: پرسش ها و پاسخ های دانشجویی، دفتر پنجاه و هشتم، امر به معروف و نهی از منکر، تدوین: سیدحسن موسوی، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، دفتر نشر معارف، 1394.
