نوع بر خورد با فرزند خراب کار
پرسش :
من یک پسر پنج سال و ده ماهه دارم. مشکل من این است که او شیطنت و کارهای زیادی دارد و مثلا اگر کار اشتباهی می کند، عذرخواهی می کند؛ ولی مجدد و دوباره تکرار می شود و من نمی دانم که باید او را ببخشم یا این که راهکار دیگری را داشته باشم؟ یک زمانی از راهکار محرومیّت استفاده کردم، ولی نتیجه چندانی نگرفتم. یک مطلب دیگر این است که یک وقت می بینیم با این اشتباه، خطری و یا آسیبی را وارد کرده است که با یک عذرخواهی رفع نمی شود. حالا می خواستم ببینم که کارشناس شما چه راهکاری را ارائه می دهند؛ همچنین ایشان یک خواهر هفت ماهه هم دارد که بعد از [به دنیا آمدن او] مشکلاتشان بیشتر شده است.
پاسخ :
پاسخ از حجت الاسلام سیدعلیرضا تراشیون (کارشناس و مشاور تربیت کودک و نوجوان):
درباره مسئله ی عذرخواهی، باید عرض کنیم که اصل این کار، خوب است و مخصوصا بچّه را در این سن نباید سرزنش کرد که چرا اشتباه می کنی و دائما می خواهی این کارها را با عذرخواهی بپوشانی! اصلِ این کار نیاز به تشویق هم دارد؛ مخصوصا در این سن کم وقتی او عذرخواهی کرد، باید تشویق شود [و به او گفته شود:] آفرین که عذرخواهی می کنی! آفرین که می فهمی که کارت اشتباه است!
البته ما باید در اینجا متوجّه باشیم که این خطاها چه خطاهایی است! گاهی وقت ها خطاها بچّه گانه است و نباید او را بابت کارش ملامت کنیم؛ مثلا گاهی وقت ها می بینید استکانی که بچّه در دست داشت، افتاد و شکست و یا چایی ریخت و یا مثلا داشت می دوید و به گلدان خورد و افتاد. [در این موارد] اصلا ما نباید به این اشتباهات توجّه کنیم. من فکر می کنم که این مادر محترم خیلی به فرزند خودشان گیر می دهند؛ چون شاید در امر تربیت حساسیت زیادی دارند، نسبت به اینکه فرزندشان هیچ خطایی نکند.
خیلی از این موارد اصلا خطا نیست و کاملا هم طبیعی است و دست خودش هم نیست. ما در زندگی نباید انتظار داشته باشیم که آنها مانند آدم های بزرگ رفتار کنند و خیلی از این موارد را این مادر بزرگوار باید بگوید که اشکالی ندارد، تقصیر تو نبوده است و مثلا پایت به آن خورد. خود شما قبل از این که او عذرخواهی کند، باید یک وجه توجیهی بتراشید و بگویید که تو مقصر نبودی؛ اشکالی ندارد!
چون اگر شما دائما او را مقصر بدانید، [تأثیر منفی دارد] و اینکه گفتند که او روحیه عذرخواهی پیدا کرده است، برای این است که مادرشان خیلی به او سخت می گیرند و به او می گویند که تو خطای زیادی را می کنی و او هم درواقع این روحیه را پیدا کرده است و برای اینکه آن را جبران کند، عذرخواهی می کند.
اما این خطاها، آیا خطای واقعی است؟ خطای عمدی است؟ یا اینکه [ناشی از] رفتارهای کودکانه است؟ ما نمی توانیم بگوییم که کودک در این سن یک خطای عمدی می کند. باید این کودک را تا سنّ هفت سالگی باید آزاد گذاشت تا بازی کند و البته این وظیفه ی پدر و مادر است که ابزاری را که خطر آفرین است، از جلوی دست او بردارند.
در واقع [پدر و مادر باید] فضایی را برای بچّه فراهم کنند که او کمتر دچار خطا و اشتباه شود؛ اگر هم عذرخواهی می کند، عرض کردم که قبل از اینکه او بخواهد عذرخواهی کند، شما طوری وانمود کنید که عیبی ندارد و مشکل از تو نبوده است.
حالا اگر اشتباه او، یک خطای بزرگ است و احساس می کنید که این رفتار عمدی هم بوده است و خودش می خواسته که این کار را بکند، اولا شما باید او را [برای غذر خواهی کردنش] تشویق کنید و بگویید: آفرین که می فهمی که این کار بد است و عذرخواهی کردی، همیشه عذرخواهی کن! بعد شما اگر می بینید که او باز هم این خطا را تکرار می کند، او را کمک کنید تا مقدمات خطا را انجام ندهد.
مثلاً اگر او با توپ می زند و وسایل خانه را می اندازد و می شکند، به او بگویید: “ببین، یک بار این کار را کردی و بابت آن عذرخواهی کردی و من هم قبول کردم و من می دانم که تو می خواستی توپ را گل کنی؛ اما آن را شوت کردی و خورد به گلدان و شکست. شما باید سعی کنی که در خانه از این بازی ها انجام ندهی.“ البته به شرط این که شما در جایی دیگر، فضایی را برای [توپ بازی کردن] او فراهم بیاورید؛ اما اگر فضای دیگری نبود، ما می گوییم که باید مادر هر چه ظرف شکستنی دارد، [از دسترس کودک] بردارد و فضای خانه را جوری درست کند که بچّه بتواند در آن محیط توپ بازی کند و مادر و پدر با سرو صدای او هم کنار بیایند.
حالا اگر شما مقدمات را برای او فراهم کردید و به او گفتید که برو بیرون بازی کن و اینجا بازی نکن، او دیگر خطایی نمی کند. ثانیا اگر خودش قبول دارد که خطا کرده است و این خطا هم واقعا یک خطای عمدی و یک شیطنت عمدی است و کار زشتی را مرتکب شده است، مثلا به کسی آزار رسانده است و یا مثلا عمدا از سر لجاجت و یا از سر بی احترامی به حرف پدر و مادر، خطایی را انجام داده است، در اینجا باید به او بگویید که از این به بعد اگر اشتباهی کردی، که خودت هم می دانی خطا بوده است، تنها عذرخواهی کافی نیست و باید آن را جبران کنی؛ مثلاً باید کمک کنی که این [وسایل شکسته شده] را جمع کنیم، یا مثلا کمک کنی تا دوباره اینجا را درست کنیم و خودت باید برای رفع این خطا کمک کنی!
نکته بعد این است که جریمه ای برای او بگذاریم؛ البته این بچّه هنوز خیلی کوچک است، ولی من برای گروه های سنّی بالاتر عرض می کنم. اگر فرزند قبول کرد که اشتباه کرده است، جریمه ای برای او بگذارید و جریمه را چند نمونه قرار دهید تا خودش انتخاب کند؛ مثلا [به او بگویید]: جریمه تو این باشد که کفش ها را جفت کنی، یا چیزهای دیگر؛ البته باید این جریمه در حدّ سنّ خودش باشد و من نمی دانم که در این سن باید به او چه کاری را محوّل کرد. به او کار کوچکی را بدهید که بتواند آن را انجام دهد و هم چنین متناسب با سن و شرایط سنّی او باشد. از او بخواهید که به عنوان جریمه این کار را انجام بدهد و همچنین ملتزم باشد که جریمه را انجام دهد. خود این کار در آینده ی او و جبران خطاهای او نقش مهمی دارد. با این کار یاد می گیرد که باید خطاها را جبران کند و جریمه ها را نیز پرداخت نماید.
سایر پرسش های تربیتی:
درباره مسئله ی عذرخواهی، باید عرض کنیم که اصل این کار، خوب است و مخصوصا بچّه را در این سن نباید سرزنش کرد که چرا اشتباه می کنی و دائما می خواهی این کارها را با عذرخواهی بپوشانی! اصلِ این کار نیاز به تشویق هم دارد؛ مخصوصا در این سن کم وقتی او عذرخواهی کرد، باید تشویق شود [و به او گفته شود:] آفرین که عذرخواهی می کنی! آفرین که می فهمی که کارت اشتباه است!
البته ما باید در اینجا متوجّه باشیم که این خطاها چه خطاهایی است! گاهی وقت ها خطاها بچّه گانه است و نباید او را بابت کارش ملامت کنیم؛ مثلا گاهی وقت ها می بینید استکانی که بچّه در دست داشت، افتاد و شکست و یا چایی ریخت و یا مثلا داشت می دوید و به گلدان خورد و افتاد. [در این موارد] اصلا ما نباید به این اشتباهات توجّه کنیم. من فکر می کنم که این مادر محترم خیلی به فرزند خودشان گیر می دهند؛ چون شاید در امر تربیت حساسیت زیادی دارند، نسبت به اینکه فرزندشان هیچ خطایی نکند.
خیلی از این موارد اصلا خطا نیست و کاملا هم طبیعی است و دست خودش هم نیست. ما در زندگی نباید انتظار داشته باشیم که آنها مانند آدم های بزرگ رفتار کنند و خیلی از این موارد را این مادر بزرگوار باید بگوید که اشکالی ندارد، تقصیر تو نبوده است و مثلا پایت به آن خورد. خود شما قبل از این که او عذرخواهی کند، باید یک وجه توجیهی بتراشید و بگویید که تو مقصر نبودی؛ اشکالی ندارد!
چون اگر شما دائما او را مقصر بدانید، [تأثیر منفی دارد] و اینکه گفتند که او روحیه عذرخواهی پیدا کرده است، برای این است که مادرشان خیلی به او سخت می گیرند و به او می گویند که تو خطای زیادی را می کنی و او هم درواقع این روحیه را پیدا کرده است و برای اینکه آن را جبران کند، عذرخواهی می کند.
اما این خطاها، آیا خطای واقعی است؟ خطای عمدی است؟ یا اینکه [ناشی از] رفتارهای کودکانه است؟ ما نمی توانیم بگوییم که کودک در این سن یک خطای عمدی می کند. باید این کودک را تا سنّ هفت سالگی باید آزاد گذاشت تا بازی کند و البته این وظیفه ی پدر و مادر است که ابزاری را که خطر آفرین است، از جلوی دست او بردارند.
در واقع [پدر و مادر باید] فضایی را برای بچّه فراهم کنند که او کمتر دچار خطا و اشتباه شود؛ اگر هم عذرخواهی می کند، عرض کردم که قبل از اینکه او بخواهد عذرخواهی کند، شما طوری وانمود کنید که عیبی ندارد و مشکل از تو نبوده است.
حالا اگر اشتباه او، یک خطای بزرگ است و احساس می کنید که این رفتار عمدی هم بوده است و خودش می خواسته که این کار را بکند، اولا شما باید او را [برای غذر خواهی کردنش] تشویق کنید و بگویید: آفرین که می فهمی که این کار بد است و عذرخواهی کردی، همیشه عذرخواهی کن! بعد شما اگر می بینید که او باز هم این خطا را تکرار می کند، او را کمک کنید تا مقدمات خطا را انجام ندهد.
مثلاً اگر او با توپ می زند و وسایل خانه را می اندازد و می شکند، به او بگویید: “ببین، یک بار این کار را کردی و بابت آن عذرخواهی کردی و من هم قبول کردم و من می دانم که تو می خواستی توپ را گل کنی؛ اما آن را شوت کردی و خورد به گلدان و شکست. شما باید سعی کنی که در خانه از این بازی ها انجام ندهی.“ البته به شرط این که شما در جایی دیگر، فضایی را برای [توپ بازی کردن] او فراهم بیاورید؛ اما اگر فضای دیگری نبود، ما می گوییم که باید مادر هر چه ظرف شکستنی دارد، [از دسترس کودک] بردارد و فضای خانه را جوری درست کند که بچّه بتواند در آن محیط توپ بازی کند و مادر و پدر با سرو صدای او هم کنار بیایند.
حالا اگر شما مقدمات را برای او فراهم کردید و به او گفتید که برو بیرون بازی کن و اینجا بازی نکن، او دیگر خطایی نمی کند. ثانیا اگر خودش قبول دارد که خطا کرده است و این خطا هم واقعا یک خطای عمدی و یک شیطنت عمدی است و کار زشتی را مرتکب شده است، مثلا به کسی آزار رسانده است و یا مثلا عمدا از سر لجاجت و یا از سر بی احترامی به حرف پدر و مادر، خطایی را انجام داده است، در اینجا باید به او بگویید که از این به بعد اگر اشتباهی کردی، که خودت هم می دانی خطا بوده است، تنها عذرخواهی کافی نیست و باید آن را جبران کنی؛ مثلاً باید کمک کنی که این [وسایل شکسته شده] را جمع کنیم، یا مثلا کمک کنی تا دوباره اینجا را درست کنیم و خودت باید برای رفع این خطا کمک کنی!
نکته بعد این است که جریمه ای برای او بگذاریم؛ البته این بچّه هنوز خیلی کوچک است، ولی من برای گروه های سنّی بالاتر عرض می کنم. اگر فرزند قبول کرد که اشتباه کرده است، جریمه ای برای او بگذارید و جریمه را چند نمونه قرار دهید تا خودش انتخاب کند؛ مثلا [به او بگویید]: جریمه تو این باشد که کفش ها را جفت کنی، یا چیزهای دیگر؛ البته باید این جریمه در حدّ سنّ خودش باشد و من نمی دانم که در این سن باید به او چه کاری را محوّل کرد. به او کار کوچکی را بدهید که بتواند آن را انجام دهد و هم چنین متناسب با سن و شرایط سنّی او باشد. از او بخواهید که به عنوان جریمه این کار را انجام بدهد و همچنین ملتزم باشد که جریمه را انجام دهد. خود این کار در آینده ی او و جبران خطاهای او نقش مهمی دارد. با این کار یاد می گیرد که باید خطاها را جبران کند و جریمه ها را نیز پرداخت نماید.
سایر پرسش های تربیتی:
