احکام تقلید: سوال سی و دو
پرسش :
مراد از امور حسبیه چیست؟
پاسخ :
امور حسبیه کارهایى هستند که مشروعیت آنها حتمى است و از نظر شرع مقدس اسلام باید انجام شوند و مسؤولیت آن هم متوجه شخص خاصى نیست، مانند امر به معروف و نهى از منکر و امثال آن.(1)
پی نوشت:
1 ـ حسبه و امور حسبیه و تصدى امور حسبیه، در بین فقهاى عظام کثرالله امثالهم مشهور است و حِسبه در این موارد به معناى اجر و ثواب مى باشد و مراد از امور حسبیه کارهایى هستند که بدانیم شارع مقدس اسلام راضى به تعطیل و روى زمین ماندن آنها نیست و باید انجام داد و سعادتِ فرد و جامعه بستگى به تصدى و انجام آنها است و از طرفى مسؤولیت انجام آنها متوجه شخص خاصى نشده و به نحو واجب کفایى مسؤولیت انجام آنها برعهده واجدین شرایط گذاشته شده بطورى که اگر همه مکلفین از تصدى و قبول مسؤولیت امتناع کنند، همه معصیت کار و مؤاخذه مى شوند، مانند امر به معروف و نهى از منکر، دفاع از حوزه اسلام و مسلمین، حفظ نسل جوان از انحرافات اخلاقى، قضاوت و حکومت و اجراى حدود، حفظ موقوفات عامه و بدون متولى، حفظ و صرف مجهول المالک در موارد مقرر، حفظ اموال ایتام و غُیبَّ و قُصّر بدون ولىّ و تجهیز اموات بدون ولى و امثال آنها. و چون کسى که مسؤولیت انجام هر یک از آنها را به عهده مى گیرد براى رضاى خداوند و به امید اجر و ثواب الهى انجام مى دهد، لذا به آنها امور حسبیه اطلاق فرموده اند. (به جلد دوم کتاب بیع حضرت امام رضوان الله تعالى علیه، ص 497 مراجعه شود).
ضمناً مرحوم شیخ انصارى (در مکاسب، ج 1، ص 270) امور حسبیه را چنین تعریف کرده است: «الامور التى یکون مشروعیة ایجادها فى الخارج مفروغا عنها بحیث لو فرض عدم الفقیه کان على الناس القیام بالکفایة«.
و در مجمع البحرین در رابطه با امور حسبیه و حسبه فرموده است: «فى الحدیث: من صام شهر رمضان ایماناً و احتساباً، اى طلبا لوجه الله و ثوابه، و مثله: من اذن ایمانا و احتساباً اى تصدیقاً بوعده و احتساباً بالأجر و الثواب بالصبر على المأمور به یقال احتسب فلان عمله طلبا لوجه الله و ثوابه و منه الحِسبة (بالکسر) و هى الاجر... و الحسبة الأمر بالمعروف و النهى عن المنکر...«.
و در مهذب الاحکام (ج 24، ص 255) در این رابطه چنین فرموده است: «... والبحث فیها من جهات: الأولى فى معنى لفظ الحسبة و هو بمعنى الأجرة أى ما یرجى من اتیانه الأجر و الثواب عندالله تعالى و منه الحدیث «من أذّن ایماناً و احتساباً غفرله» (الوسائل، باب 2، من ابواب الاذان و الاقامة ح 17) اى طلباً للثواب من اللّه تبارک و تعالى و کذا «من صام یوماً من شعبان ایماناً و احتساباً» (الوسائل باب 26، من ابواب الاذان و الاقامة، ح 17) اى طلباً للثواب من الله تبارک و تعالى و کذا «من صام یوماً من شعبان ایماناً و احتساباً» ـ الوسائل باب 26 من أبواب الصوم المندوب ح 11 ـ فالأمور الحسبیة هى: ما یصح ان یطلب فى اتیانها الأجر و الثواب من الله تبارک و تعالى سواء کانت من الامور النوعیة کالقضاوة و الحکومة بین الناس مثلاً او من الأمور الشخصیة کتجهیز جنازة مسلم لاولىّ له او تطهیر مسجد او مصحف او المقدسات الدینیة او المذهبیة، و منه یعلم أن موضوعها لابد و أن یکون ما فیه رضاء الشارع و الأذن فیه فما هو المرجوح، سواء کان مکروهاً او محرّماً لایعدّ بنفسه من موارد الحسبة، فموردها یکون من موارد الأمر بالمعروف و النهى عن المنکر و القیام بما فیه مرضاة اللّه تعالى ایجاباً و ندباً. ـ الى ان قال ـ
الثالثة: مورد الحسبة یمکن أن یکون واجباً کفائیاً کتجهیزات المیت مثلاً و الأمر بالمعروف والنهى عن المنکر و إقامة جمیع الواجبات النظامیة، أو عیناً کنفس ما تقدم من الأمثلة مع الانحصار، أو مندوباً کإقامة جمیع قضاء الحوائج مع عدم الاقتران بالنهی، أو مباحاً کجملة من المباحات النظامیة مع عدم منع شرعى فى البین.
و لایصح أن یکون مکروهاً فضلاً عن کونه محرماً، لأن موضوعها متقوِّم بما یحتسب فیه الأجر للّه تبارک و تعالى.
الرابعة: یکفی فى الدلیل على الحسبة عموم مثل قوله تعالى: «فاستبقوا الخیرات» (سوره بقره: 148) و قوله تعالى: «و سارعوا إلى مغفرة من ربکم» (آل عمران: 133) فضلاً عن السنة المقدسة المتواترة مثل قوله(ع): «عونک الضعیف من أفضل الصدقة»، (الوسائل باب: 59 من أبواب جهاد العدو الحدیث: 2، و قوله(ع) «الله فى عون العبد مادام العبد فی عون أخیه»، (الوسائل باب: 29 من أبواب فعل المعروف الحدیث: 2) و کل ذلک اذن فی التصدّى». الخ
منبع: جامع المسائل، استفتائات آیت الله العظمی محمد فاضل لنکرانی (ره)، جلد دوم، قم: امیر العلم، 1383.
امور حسبیه کارهایى هستند که مشروعیت آنها حتمى است و از نظر شرع مقدس اسلام باید انجام شوند و مسؤولیت آن هم متوجه شخص خاصى نیست، مانند امر به معروف و نهى از منکر و امثال آن.(1)
پی نوشت:
1 ـ حسبه و امور حسبیه و تصدى امور حسبیه، در بین فقهاى عظام کثرالله امثالهم مشهور است و حِسبه در این موارد به معناى اجر و ثواب مى باشد و مراد از امور حسبیه کارهایى هستند که بدانیم شارع مقدس اسلام راضى به تعطیل و روى زمین ماندن آنها نیست و باید انجام داد و سعادتِ فرد و جامعه بستگى به تصدى و انجام آنها است و از طرفى مسؤولیت انجام آنها متوجه شخص خاصى نشده و به نحو واجب کفایى مسؤولیت انجام آنها برعهده واجدین شرایط گذاشته شده بطورى که اگر همه مکلفین از تصدى و قبول مسؤولیت امتناع کنند، همه معصیت کار و مؤاخذه مى شوند، مانند امر به معروف و نهى از منکر، دفاع از حوزه اسلام و مسلمین، حفظ نسل جوان از انحرافات اخلاقى، قضاوت و حکومت و اجراى حدود، حفظ موقوفات عامه و بدون متولى، حفظ و صرف مجهول المالک در موارد مقرر، حفظ اموال ایتام و غُیبَّ و قُصّر بدون ولىّ و تجهیز اموات بدون ولى و امثال آنها. و چون کسى که مسؤولیت انجام هر یک از آنها را به عهده مى گیرد براى رضاى خداوند و به امید اجر و ثواب الهى انجام مى دهد، لذا به آنها امور حسبیه اطلاق فرموده اند. (به جلد دوم کتاب بیع حضرت امام رضوان الله تعالى علیه، ص 497 مراجعه شود).
ضمناً مرحوم شیخ انصارى (در مکاسب، ج 1، ص 270) امور حسبیه را چنین تعریف کرده است: «الامور التى یکون مشروعیة ایجادها فى الخارج مفروغا عنها بحیث لو فرض عدم الفقیه کان على الناس القیام بالکفایة«.
و در مجمع البحرین در رابطه با امور حسبیه و حسبه فرموده است: «فى الحدیث: من صام شهر رمضان ایماناً و احتساباً، اى طلبا لوجه الله و ثوابه، و مثله: من اذن ایمانا و احتساباً اى تصدیقاً بوعده و احتساباً بالأجر و الثواب بالصبر على المأمور به یقال احتسب فلان عمله طلبا لوجه الله و ثوابه و منه الحِسبة (بالکسر) و هى الاجر... و الحسبة الأمر بالمعروف و النهى عن المنکر...«.
و در مهذب الاحکام (ج 24، ص 255) در این رابطه چنین فرموده است: «... والبحث فیها من جهات: الأولى فى معنى لفظ الحسبة و هو بمعنى الأجرة أى ما یرجى من اتیانه الأجر و الثواب عندالله تعالى و منه الحدیث «من أذّن ایماناً و احتساباً غفرله» (الوسائل، باب 2، من ابواب الاذان و الاقامة ح 17) اى طلباً للثواب من اللّه تبارک و تعالى و کذا «من صام یوماً من شعبان ایماناً و احتساباً» (الوسائل باب 26، من ابواب الاذان و الاقامة، ح 17) اى طلباً للثواب من الله تبارک و تعالى و کذا «من صام یوماً من شعبان ایماناً و احتساباً» ـ الوسائل باب 26 من أبواب الصوم المندوب ح 11 ـ فالأمور الحسبیة هى: ما یصح ان یطلب فى اتیانها الأجر و الثواب من الله تبارک و تعالى سواء کانت من الامور النوعیة کالقضاوة و الحکومة بین الناس مثلاً او من الأمور الشخصیة کتجهیز جنازة مسلم لاولىّ له او تطهیر مسجد او مصحف او المقدسات الدینیة او المذهبیة، و منه یعلم أن موضوعها لابد و أن یکون ما فیه رضاء الشارع و الأذن فیه فما هو المرجوح، سواء کان مکروهاً او محرّماً لایعدّ بنفسه من موارد الحسبة، فموردها یکون من موارد الأمر بالمعروف و النهى عن المنکر و القیام بما فیه مرضاة اللّه تعالى ایجاباً و ندباً. ـ الى ان قال ـ
الثالثة: مورد الحسبة یمکن أن یکون واجباً کفائیاً کتجهیزات المیت مثلاً و الأمر بالمعروف والنهى عن المنکر و إقامة جمیع الواجبات النظامیة، أو عیناً کنفس ما تقدم من الأمثلة مع الانحصار، أو مندوباً کإقامة جمیع قضاء الحوائج مع عدم الاقتران بالنهی، أو مباحاً کجملة من المباحات النظامیة مع عدم منع شرعى فى البین.
و لایصح أن یکون مکروهاً فضلاً عن کونه محرماً، لأن موضوعها متقوِّم بما یحتسب فیه الأجر للّه تبارک و تعالى.
الرابعة: یکفی فى الدلیل على الحسبة عموم مثل قوله تعالى: «فاستبقوا الخیرات» (سوره بقره: 148) و قوله تعالى: «و سارعوا إلى مغفرة من ربکم» (آل عمران: 133) فضلاً عن السنة المقدسة المتواترة مثل قوله(ع): «عونک الضعیف من أفضل الصدقة»، (الوسائل باب: 59 من أبواب جهاد العدو الحدیث: 2، و قوله(ع) «الله فى عون العبد مادام العبد فی عون أخیه»، (الوسائل باب: 29 من أبواب فعل المعروف الحدیث: 2) و کل ذلک اذن فی التصدّى». الخ
منبع: جامع المسائل، استفتائات آیت الله العظمی محمد فاضل لنکرانی (ره)، جلد دوم، قم: امیر العلم، 1383.
