معرفی قرآن در خطبه 158 نهج البلاغه
پرسش :
امام علی(علیه السلام) در خطبه 158 نهج البلاغه، قرآن را چگونه معرفی می نمایند؟
پاسخ :
امام علی(علیه السلام) در آغاز خطبه 158 «نهج البلاغه» اشاره کوتاه و پرمعنائی به وضع زمان جاهلیّت، مقارن بعثت پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله) کرده، مى فرماید: (در این هنگام پیامبر اسلام(ص) براى مردم کتابى که کتب آسمانى پیشین را تصدیق مى کرد و نورى که باید به آن اقتدا شود و در پرتو آن حرکت کرد را به ارمغان آورد)؛ «فَجَاءَهُمْ بِتَصْدِیقِ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ، وَ النُّورِ الْمُقْتَدَى بِهِ». در چنان شرایطى پیامبر اکرم(ص) دو کار کرد: نخست اینکه معارف و احکامى که در اصول کلّى با معارف و احکام انبیاى پیشین هماهنگ بود براى مردم تبیین کرد و دیگر اینکه براى نجات آنها از ظلمات جهل و گمراهى، چراغ پرفروغى فرا راه آنها قرار داد. سپس به معرفى این چراغ پرفروغ و این نور الهى پرداخته مى فرماید: (این همان قرآن است. آن را به سخن آورید [تا همه چیز را بازگو کند]؛ هر چند هرگز براى شما [نسبت به تمام این امور] سخن نمى گوید؛ ولى من از جانب آن به شما خبر مى دهم [و اسرار مکتومش را فاش مى سازم])؛ «ذَلِکَ الْقُرْآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ، وَ لَنْ یَنْطِقَ، وَ لَکِنْ أُخْبِرُکُمْ عَنْهُ».
در آیات بسیارى از آن، «قرآن» به «نور» تشبیه شده است. در سوره «مائده» مى فرماید: «قَدْ جَاءَکُمْ مِّنَ اللهِ نُورٌ وَ کِتَابٌ مُّبِینٌ»(1)؛ (به یقین از سوى خدا نور و کتاب آشکارى به سوى شما آمد). در سوره «اعراف» مى فرماید: «فَالَّذینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»(2)؛ (کسانى که به او ایمان آوردند و او را بزرگ داشتند و یارى کردند و از نورى که با او نازل شده بود پیروى کردند، آنها رستگارانند). همان گونه که نور، فضاى زندگى را روشن مى سازد و انسان را از گمراهى و سقوط در پرتگاه ها حفظ مى کند، گیاهان را مى رویاند و تمام موجودات زنده را پرورش مى دهد، «قرآن مجید» نیز در جنبه هاى معنوى و مادّى، نجات بخش و پرورش دهنده است.
منظور از «بِتَصْدِیقِ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ» (با توجّه به اینکه «بین یدیه» در این گونه موارد به معناى قبل است) این نیست که «تورات» و «انجیلِ تحریف یافته» را تصدیق مى کند؛ بلکه اشاره به آن کتب آسمانى است که بر موسى و مسیح(علیهما السلام) نازل شد و نیز منظور از تصدیق این نیست که اسلام در تمام جزئیات با آنها هماهنگ است؛ بلکه مقصود، همان اصول کلّى اى است که بر تمام ادیان آسمانى حاکم بوده؛ هر چند اسلام در سطحى برتر و بالاتر، آنها را پیاده کرده است.
جمله «وَ لَنْ یَنْطِقَ» مفهومش این نیست که «قرآن» با هیچ کس [جز با امامان معصوم(علیهم السلام)] سخن نمى گوید؛ چرا که «قرآن» به «لسان عربى مبین» و با منطق روشن و آشکار نازل شده و همگان مأمور به تدبّر در «قرآن» هستند و دستور داده شده به مواعظ «قرآن» که مى رسند گوش جان به آن فرا دهند تا آیات بشارتِ آن، سبب تشویق و آیات بیم و ترس، سبب وحشت آنان گردد.
بنابراین منظور از جمله «لَنْ یَنْطِقَ»، «بُطون قرآن» و اسرار نهفته اى است که اضافه بر ظواهر آن دارد. این بطون در اختیار پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله) و جانشینانِ معصوم(علیهم السلام) اوست. به همین جهت، در جمله بعد چنین اضافه مى فرماید: (لیکن من به شما خبر مى دهم؛ آگاه باشید! در آن علم آینده و اخبار پیشین و داروى بیمارى هاى شما و نظم و سامان دادن به روابط میان شماست)؛ «أَلَا إِنَّ فِیهِ عِلْمَ مَا یَأْتِی، وَ الْحَدِیثَ عَنِ الْمَاضِی، وَ دَوَاءَ دَائِکُمْ، وَ نَظْمَ مَا بَیْنَکُمْ».
جمله «عِلْمَ مَا یَأْتِی» به گفته بعضى از شارحان اشاره به مسائل مربوط به آخرت است: از حساب و کتاب و صراط و بهشت و دوزخ؛ ولى ظاهر این است که اشاره به حوادث آینده این جهان است که در بطون این «قرآن» قرار دارد و معصومین(علیهم السلام) از آن آگاهند؛ به قرینه جمله بعد «وَ الْحَدِیثَ عَنِ الْمَاضِی» که اشاره به اُمم پیشین و سرگذشت آنهاست. گاه گفته اند: اشاره به آغاز آفرینش و دوران هاى نخستین خلقت این جهان نیز مى باشد.
تعبیر به «دَوَاءَ دَائِکُمْ»، اشاره به تعلیمات و معارف و دستوراتى است که داروى انواع بیمارى هاى اخلاقى و اجتماعى است و در سایه آن مى توان در عافیت و سلامت زندگى کرد. «قرآن مجید» نیز مى گوید: «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِینَ».(3)
و آخرین تعبیر یعنى «وَ نَظْمَ مَا بَیْنَکُمْ» اشاره به تمام قوانینى است که نظام مجتمع انسانى را حفظ مى کند و به نابسامانى ها و بى نظمى ها پایان مى دهد و امنیّت و آرامش را براى جامعه به ارمغان مى آورد و قیام به قسط را که رکن اساسى حفظ نظام است، تأمین مى کند.
پی‌نوشت‌ها:
(1). سوره مائده، آیه 15.
(2). سوره اعراف، آیه 157.
(3). سوره اسراء، آیه 82.
منبع: پیام امام امیرالمؤمنین(علیه السلام)، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1386 شمسی، چاپ: اول، ج 6، ص 192.
امام علی(علیه السلام) در آغاز خطبه 158 «نهج البلاغه» اشاره کوتاه و پرمعنائی به وضع زمان جاهلیّت، مقارن بعثت پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله) کرده، مى فرماید: (در این هنگام پیامبر اسلام(ص) براى مردم کتابى که کتب آسمانى پیشین را تصدیق مى کرد و نورى که باید به آن اقتدا شود و در پرتو آن حرکت کرد را به ارمغان آورد)؛ «فَجَاءَهُمْ بِتَصْدِیقِ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ، وَ النُّورِ الْمُقْتَدَى بِهِ». در چنان شرایطى پیامبر اکرم(ص) دو کار کرد: نخست اینکه معارف و احکامى که در اصول کلّى با معارف و احکام انبیاى پیشین هماهنگ بود براى مردم تبیین کرد و دیگر اینکه براى نجات آنها از ظلمات جهل و گمراهى، چراغ پرفروغى فرا راه آنها قرار داد. سپس به معرفى این چراغ پرفروغ و این نور الهى پرداخته مى فرماید: (این همان قرآن است. آن را به سخن آورید [تا همه چیز را بازگو کند]؛ هر چند هرگز براى شما [نسبت به تمام این امور] سخن نمى گوید؛ ولى من از جانب آن به شما خبر مى دهم [و اسرار مکتومش را فاش مى سازم])؛ «ذَلِکَ الْقُرْآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ، وَ لَنْ یَنْطِقَ، وَ لَکِنْ أُخْبِرُکُمْ عَنْهُ».
در آیات بسیارى از آن، «قرآن» به «نور» تشبیه شده است. در سوره «مائده» مى فرماید: «قَدْ جَاءَکُمْ مِّنَ اللهِ نُورٌ وَ کِتَابٌ مُّبِینٌ»(1)؛ (به یقین از سوى خدا نور و کتاب آشکارى به سوى شما آمد). در سوره «اعراف» مى فرماید: «فَالَّذینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»(2)؛ (کسانى که به او ایمان آوردند و او را بزرگ داشتند و یارى کردند و از نورى که با او نازل شده بود پیروى کردند، آنها رستگارانند). همان گونه که نور، فضاى زندگى را روشن مى سازد و انسان را از گمراهى و سقوط در پرتگاه ها حفظ مى کند، گیاهان را مى رویاند و تمام موجودات زنده را پرورش مى دهد، «قرآن مجید» نیز در جنبه هاى معنوى و مادّى، نجات بخش و پرورش دهنده است.
منظور از «بِتَصْدِیقِ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ» (با توجّه به اینکه «بین یدیه» در این گونه موارد به معناى قبل است) این نیست که «تورات» و «انجیلِ تحریف یافته» را تصدیق مى کند؛ بلکه اشاره به آن کتب آسمانى است که بر موسى و مسیح(علیهما السلام) نازل شد و نیز منظور از تصدیق این نیست که اسلام در تمام جزئیات با آنها هماهنگ است؛ بلکه مقصود، همان اصول کلّى اى است که بر تمام ادیان آسمانى حاکم بوده؛ هر چند اسلام در سطحى برتر و بالاتر، آنها را پیاده کرده است.
جمله «وَ لَنْ یَنْطِقَ» مفهومش این نیست که «قرآن» با هیچ کس [جز با امامان معصوم(علیهم السلام)] سخن نمى گوید؛ چرا که «قرآن» به «لسان عربى مبین» و با منطق روشن و آشکار نازل شده و همگان مأمور به تدبّر در «قرآن» هستند و دستور داده شده به مواعظ «قرآن» که مى رسند گوش جان به آن فرا دهند تا آیات بشارتِ آن، سبب تشویق و آیات بیم و ترس، سبب وحشت آنان گردد.
بنابراین منظور از جمله «لَنْ یَنْطِقَ»، «بُطون قرآن» و اسرار نهفته اى است که اضافه بر ظواهر آن دارد. این بطون در اختیار پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله) و جانشینانِ معصوم(علیهم السلام) اوست. به همین جهت، در جمله بعد چنین اضافه مى فرماید: (لیکن من به شما خبر مى دهم؛ آگاه باشید! در آن علم آینده و اخبار پیشین و داروى بیمارى هاى شما و نظم و سامان دادن به روابط میان شماست)؛ «أَلَا إِنَّ فِیهِ عِلْمَ مَا یَأْتِی، وَ الْحَدِیثَ عَنِ الْمَاضِی، وَ دَوَاءَ دَائِکُمْ، وَ نَظْمَ مَا بَیْنَکُمْ».
جمله «عِلْمَ مَا یَأْتِی» به گفته بعضى از شارحان اشاره به مسائل مربوط به آخرت است: از حساب و کتاب و صراط و بهشت و دوزخ؛ ولى ظاهر این است که اشاره به حوادث آینده این جهان است که در بطون این «قرآن» قرار دارد و معصومین(علیهم السلام) از آن آگاهند؛ به قرینه جمله بعد «وَ الْحَدِیثَ عَنِ الْمَاضِی» که اشاره به اُمم پیشین و سرگذشت آنهاست. گاه گفته اند: اشاره به آغاز آفرینش و دوران هاى نخستین خلقت این جهان نیز مى باشد.
تعبیر به «دَوَاءَ دَائِکُمْ»، اشاره به تعلیمات و معارف و دستوراتى است که داروى انواع بیمارى هاى اخلاقى و اجتماعى است و در سایه آن مى توان در عافیت و سلامت زندگى کرد. «قرآن مجید» نیز مى گوید: «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِینَ».(3)
و آخرین تعبیر یعنى «وَ نَظْمَ مَا بَیْنَکُمْ» اشاره به تمام قوانینى است که نظام مجتمع انسانى را حفظ مى کند و به نابسامانى ها و بى نظمى ها پایان مى دهد و امنیّت و آرامش را براى جامعه به ارمغان مى آورد و قیام به قسط را که رکن اساسى حفظ نظام است، تأمین مى کند.
پی‌نوشت‌ها:
(1). سوره مائده، آیه 15.
(2). سوره اعراف، آیه 157.
(3). سوره اسراء، آیه 82.
منبع: پیام امام امیرالمؤمنین(علیه السلام)، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1386 شمسی، چاپ: اول، ج 6، ص 192.
