تقویت توجه و تمرکز کودکان توسط بازی

مهارت 1: توجه و تمرکز

یکی از فراوان‌ترین مشکلات در میان کودکان که موجب کاهش کارایی آنان در مدرسه می‌شود «فقدان توجه» است. مشاهدات نشان می‌دهند، زمانی کودک در تمرکز بر روی تکلیف طرح شده با شکست مواجه می‌شود که نتواند سر و نگاهش را به سمت معلمی که در حال آموزش به او است، برگرداند و یا در دنبال کردن دستورالعمل‌ها با شکست مواجه شود.
از طرف دیگر، ادامه‌ی کار بر روی تکلیف معین، تعیین جهت نگاه و سر، حالت چهره ای مراقب و گوش به زنگ و اجرای دستورالعمل‌ها و موفقیت در عملکرد، نشان دهنده‌ی رفتار توجه کودک است. ویلیام جیمز در تعریف توجه گفته است: «همه می‌دانند توجه چیست. توجه تمرکز واضح و آشکار ذهن است به شیء از میان اشیا یا رشته ای از افکار که به طور هم زمان وجود دارد». توجه به هوشیاری و برانگیختگی اشاره دارد که ما را از آن چه که در اطرافمان رخ می‌دهد آگاه می‌سازد. توجه به یک سری عملیات پیچیده تری ذهنی اطلاق می‌شود که شامل تمرکز کردن یا درگیر شدن نسبت به هدف، نگهداشتن یا تحمل کردن و گوش به زنگ بودن در یک زمان طولانی، رمزگردانی ویژگی‌های محرک و تغییر تمرکز از یک هدف به هدف دیگر است.
 

انواع توجه

برخی از محققین، توجه را به دو نوع عمده «توجه تمرکز» و دیگری که «توجه تقسیم شده» طبقه بندی می‌کند. توجه متمرکز با ارائه‌ی دو یا چند محرک هم زمان که فرد باید فقط به یکی از آن‌ها پاسخ دهد، مطالعه می‌شود. با مطالعه روی توجه متمرکز، می‌توان فهمید که چگونه افراد به طور مؤثری یک محرک را از میان سایر محرک ها مورد توجه قرار می‌دهند و نیز با فرایند و نحوه‌ی نادیده گرفتن محرک‌های توجه نشده، آشنا می‌شوند. هم چنین، با مطالعه روی توجه تقسیم شده به محدودیت‌های ظرفیت پردازش انسان برای توجه به چند محرک به طور هم زمان پی می‌بریم. چنان که کودکان بخواهند یاد بگیرد باید بر روی تکلیف یادگیری مربوط که از آن‌ها خواسته شده متمرکز شوند. این بخش 4 درخواست توجهی مشترک را که تکالیف مدرسه برای یادگیرنده به وجود می‌آورند، توصیف می‌کنند:
انتخاب محرک‌ها
طول مدت رفتار توجه
توجه به مطالبی که به صورت سریالی ارائه می‌شوند
تغییر توجه
 

1. انتخاب محرک‌ها

یکی از درخواست‌های کلیدی در یادگیری یک مطلب جدید، متمرکز شدن بر روی محرک مربوط و جدا کردن آن از محرک نامربوط می‌باشد (برلین، 1970). سه نوع از درخواست‌های تکلیف با توجه به انتخاب محرک عبارتند از:
الف- انتخاب درون حسی، ب- انتخاب میان حسی، ج- انتخاب چند حسی

انتخاب محرکات درون حسی: زمانی که کودک از کانال یکسانی محرکات رقیب را دریافت می‌کند، عمل غربال کردن محرک نامربوط و متمرکز شدن بر روی محرک مربوط را انتخاب درون حسی می‌گویند. برای مثال کودک باید یاد بگیرد که بر روی آن چه معلم می‌گوید متمرکز شود و صداهای نامربوط مانند سرفه کردن، صدای جابه جا شدن صندلی، ورق زدن، در گوشی صحبت کردن دانش آموزان را جدا کند.

انتخاب میان حسی: به عمل انتخاب اطلاعات حسی رقیب که در زمان مشابه از دو یا بیش‌تر از دو کانال حسی به کودک می‌رسد، انتخاب میان حسی گویند (رونقی و همکاران، 1375). مثلا یک دانش آموز در حالی که به توضیحات معلم در مورد این که چطور رئوس مطالب یک درس به شصت قسمت تقسیم شده.
گوش می‌دهد (محرک شنیداری) در همان زمان باید به منظره‌ی شاگردانی که با لباس‌های مختلف در بیرون کلاس در حال رفت و آمد هستند، بی توجه باشند (محرک بینایی).

انتخاب چند حسی: منظور توانایی کودک است برای تمرکز «توجه انتخابی» خود در یک زمان واحد را بر روی دو یا چند محرک که از کانال‌های حسی مختلف دریافت شده‌اند. مثلا وقتی معلم روش کم کردن اعداد دو یا چند رقمی را توضیح می‌دهد، کودک باید به توضیحات معلم گوش کرده در عین حال باید به روش اثبات مسأله که از طریق معلم بر روی تابلو صورت می‌گیرد، نگاه کند. این نوع یک پارچگی چند حسی تکلیف مشکل است زیرا توجه فرد باید دفعتا هم بر روی محرک شنوایی و هم بر روی محرک بینایی جهت داده شود.
 

2. طول مدت رفتار توجهی

کودک برای آن که بتواند تکلیف خاصی را کامل کند باید در طول یک دوره‌ی زمانی توجه خود را برروی تکلیف مورد نظر حفظ کند. این طول زمان که برای خوب یاد گرفتن یک مطلب ضروری است، به سه عامل بستگی دارد: الف- دشواری آن مطلب، ب- موفقیت کودک، ج- توانایی معلم برای منطبق نمودن آموزش با سطح توانایی و علاقه‌ی کودک
 

3. تغییرات توجهی

محیط اطراف ما محرکات متعدد و متنوعی را دربرگرفته است. چیزهایی که می‌بینیم، می‌شنویم، لمس می‌کنیم و یا می‌چشیم، پیوسته رفتار توجه را از ما می‌طلبند. کودکان برای درک کامل همه‌ی پدیده‌هایی که رخ می‌دهند پیوسته باید توجه خویش را از یک کانون تمرکز به کانون دیگری تغییر دهند. مثلا در خواندن، توجه کودک باید از یک تصویر به تصویر دیگر و از یک کلمه به کلمه‌ی دیگر، از یک پاراگراف به پاراگراف دیگر و از یک صفحه به صفحه دیگر جابه جا شود.
 

4. توجه به مطالبی که به صورت زنجیره ای ارائه می‌شوند

بسیاری از تکالیف یادگیری با روش گام به گام ارائه زنجیره ای تدریس می‌شوند، در نتیجه تکالیف به صورت متوالی به کودک ارائه می‌شوند. بعضی از کودکان ناتوان در یادگیری در توجه به ارائه های زنجیره ای مشکل دارند. کودک ممکن است روی اولین محرک متمرکز شود در توجه به محرک‌های باقی مانده با شکست مواجه شود که به آن تثبیت توجه می‌گویند.
 

بازی‌هایی برای افزایش توجه و تمرکز

1. تمرین کار های توجه:

2. بازی با اشیا

اشیایی را روی میز می‌چینیم و از کودک می‌خواهیم که خوب به آن‌ها نگاه کند. سپس جای یکی از آن‌ها را تغییر می‌دهیم و از او می‌خواهیم که تشخیص دهد که شیء جابه جا شده چه بوده است. همین کار را می‌توان با اشیای اتاق یا کلاس درس نیز انجام داد. حتی در تکالیف درسی نیز می‌توان این کار را به صورت جا انداختن دندانه، تشدید، یا نقطه انجام داد و کودک باید آن را شناسایی کند.
 

3. رسم اشکال با چشم بسته

به کودکتان بگویید، چشم‌هایش را ببندد و مثلثی را تصور کند. سپس از او بخواهید با چشمان بسته آن مثلث را روی کاغذ به آرامی و با دقت بکشد و سپس برای بار دوم این کار را تکرار کند. نتیجه‌ی دو کار را به او نشان دهید مطمئنا مثلث دوم با اشکال‌ها و ایرادهای کم‌تری کشیده شده است و بهبود شرایط کاملا مشهود است. شما می‌توانید این بازی را در طول روز چند بار به صورت مسابقه با فرزندتان انجام دهید و هر بار تصاویر مختلف و ساده (مربع، ستاره، مستطیل و...) بکشید. به او یادآوری کنید هر چه او تصویر را آرام‌تر و با دقت بیش‌تری بکشد و تمرکز بیش‌تری داشته باشد نتیجه‌ی کار بهتر خواهد بود و در پایان مسابقه هر که تصویر بهتری بکشد برنده است (نکته در این بازی آن است که هر کسی دیرتر تصویر را به اتمام برساند و تصویر دقیق و با اشکال کم‌تری کشیده باشد برنده است)
 

4. خواندن در محیط‌های مختلف

از فرزندتان بخواهید کتاب خواندن در محیط‌های مختلف را تجربه کند، در کتابخانه، رستوران و دیگر مکان‌های شلوغ از او بخواهید برای دقایقی هر چند کوتاه کتاب بخواند و اگر او هنوز سواد خواندن ندارد شما برایش داستانی بخوانید. (نکته ای که باید مورد توجه قرار گیرد آن است که هرگز او را وادار به خواندن در ماشین نکنید زیرا این کار ممکن است باعث سرگیجه و حالت تهوع او شود).
 خواندن در محیط‌های متفاوت، تأثیری شگرف در افزایش تمرکز و دقت دارد. در مصاحبه ای که با بسیاری از شطرنج بازان موفق دنیا انجام شده آن‌ها گفته‌اند که برای افزایش تمرکز، بارها در محیط‌های بسیار شلوغ شطرنج بازی کرده‌اند.
 

5. توجه به صداهای اطراف

وقتی با فرزندتان به پارک می‌روید، روی صندلی بنشینید و از کودکتان بخواهید که به صدای طبیعت که شامل صدای آب، پرندگان و سایر حیوانات است گوشت دهد. اگر دسترسی به محیط‌های طبیعی ندارید، CD های بسیاری از صدای طبیعت در بازار موجود است. آن‌ها را خریداری کرده و در خانه استفاده کنید این عمل را چندین بار در هفته تکرار کنید بعد از چند هفته تکرار پیوسته و مداوم، متوجه خواهید شد که او هر بار با دقت و تمرکز بیش‌تر و به مدت طولانی‌تری قادر به گوش دادن است. این کار را می‌توانید به صورت گروهی با فرند خود و دوستانش انجام دهید و به آن‌ها تفهیم کنید که هر کس که نفر آخر از صندلی‌اش بلند شود، برنده خواهد بود.
 

6. لمس انگشتان

از فرزندتان بخواهید دستانش را جلوی صورتش بگیرد و انگشتانش را به ترتیب و به آرامی خم کند به او یادآوری کنید حین خم کردن هر انگشت فقط به آن انگشت توجه کند وبه انگشت‌های دیگرش نگاه نکند وقتی همه‌ی انگشتانش را خم کرد به آرامی و به ترتیب دوباره این روش را برای صاف کردن انگشتان تکرار کند (انجام این بازی برای کودکان گروه سنی پایین‌تر نیز قابل انجام است)
 

7. نفس کشیدن

از فرزندتان بخواهید که به آرامی و در ده شماره نفس بکشد و در حین نفس کشیدن فقط به تنفس و صدای آن فکر کند و بعد از 10 شماره از او بخواهید که باز با همان 10 شماره نفسش را بیرون بدهد.
 

8. خیره شدن

جسمی را وسط اتاق قرار دهید و به او بگویید هر کس که به مدت طولانی‌تری بتواند به این وسیله خیره شود بی آن که از آن چشم بردارد، برنده است.

منبع : برگرفته از نرم افزار تربیت کودک؛ کاری از حوزه علمیه اصفهان
 

بیشتر بخوانید : 
چگونه تمرکز کودکان را افزایش دهیم؟
بازی‌هایِ ذهن‌ورزی برای کودکان
نقش بازی در رشد ذهنی کودک(3)