آشنایی با عوامل حسن ظن

رفتارهایی که دیگران از خود بروز می‌دهند، در صورتی مثبت ارزیابی می‌شوند و گمان نیک بر آن برده می‌شود که با انتظارات همخوان باشد.
 

از دستورات دینی که فراوان بر آن تأکید شده، این است که افراد جامعه اسلامی باید به دیگران گمان بد نبرند و همان گونه که به خود خوش‌گمان هستند، به دیگر مؤمنان نیز خوش‌گمان باشند. نکته مهم در این است که اسلام تنها بدرفتاری با دیگران را مذمّت نکرده؛ بلکه مسلمانان را از فکر بد درباره ی یکدیگر باز داشته و به آنان اجازه ی سوء ظن نیز نداده است.

حسن ظن به عنوان یک دستور اخلاقی در خانواده و روابط میان همسران، اهمیت بیشتری دارد و لازم است همسران از هر گونه گمان بد به یکدیگر بپرهیزند تا زمینه ی آرامش و سازگاری آنان هر چه بیشتر فراهم شود. برای داشتن گمان نیکو به دیگران، لازم است عوامل آن را بشناسیم که اینک به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌کنیم:
 

شناخت اسباب و عواملی که باعث پیدایش حسن ظن می‌شود، تأثیر فراوانی در رشد اخلاق پسندیده دارد و برای تحکیم و تعالی معنویّت خانواده ضروری است. دستیابی به ریشه‌ها در روند پیشگیری و درمان اختلافات نقش مؤثری ایفا می‌کند و اجازه نمی‌دهد ریشه‌های سالم دچار آسیب شود و جای خود را به بد گمانی بسپارد. در این قسمت عوامل مهم حسن ظن را بررسی می‌کنیم:
 

زندگی مشترک همسران بر اساس زمینه‌ها و تحقیقاتی که پیش از ازدواج انجام می‌گیرد، برای تحقق یک زندگی دوستانه در کنار اهداف مقدّس دیگر است و زن و شوهر در پیدا کردن شریک زندگی پش از هر چیز به این می‌اندیشند که دوستی بیابند. پسر از میان دختران کسی را برگزیند که با شوهر خود قبل از آن که همسر باشد، همدلی کند. دختر نیز از میان پسران خواهان ازدواج با پسری است که برای خود یک زندگی دوستانه با او را تصویر می‌کند؛ بنابراین این دوستی را نباید با گمان بد متزلزل کرد؛ چرا که تزلزل خواسته دشمن است. باید به این نکته توجه داشته باشیم که گمان بد در زندگی مشترک، ندای شیطان است که بزرگ‌ترین دشمن روابط دوستانه به شمار می‌رود.

مرحوم ملا احمد نراقی می‌فرماید: گمان بد، چیزی است که شیطان القا می‌کند و به دل انسان می‌اندازد. آنچه را که آدمی گمان برده است، همان است که شیطان خبر داده، و گرنه انسان نه آن را دیده و نه شنیده است. خداوند می‌فرماید: اگر فاسقی برای تو خبر آورد، به گفته او تکیه نکن، و شیطان از هر فاسقی فاسق‌تر است. (۱)

گاهی انسان بر اثر زینت‌های شیاطین، آن قدر فریب می‌خورد که از گمان خود راضی می‌شود. در این هنگام او خود را زرنگ‌تر و باهوش‌تر از دیگران می‌پندارد و برای گمان بد خود توجیهاتی می‌کند و به دلیل‌های نادرست و نپذیرفتنی استدلال می‌کند. این نیز خود نیرنگ شیطانی است. کسی که می‌داند شیطان دشمن است، تا گواه قطعی بر امر مکروهی وجود نداشته باشد، نباید به همسر خود بدبین شود و آثار بدبینی را آشکار سازد.
 

یکی از عوامل خوش‌گمانی، هم نشینی با خوبان است. هم نشینی از دو جهت تأثیرگذار است: یکی از آن جهت که انسان با هر کس نشست و برخاست کند، منش او را به خود می‌گیرد. همان گونه که حضرت علی (علیه السّلام) فرمودند: مجالسه الاشرار تورث سوء الظّنّ بالاخیار و مجالسه الاخیار تلحق الاشرار بالاخیار؛ (۲) هم نشینی با بدان باعث بدگمانی به خوبان می‌شود و هم نشینی با خوبان، بدان را خوب می‌گرداند.

بنابراین طبق این قاعده چنانچه فردی با خوبان بنشیند افکار نیکو به ذهنش راه می‌یابد. جهت دوّم آن است که هم نشینی با خوبان، باعث حسن ظنّ دیگران، و هم نشینی با بدان، باعث سوء ظنّ دیگران می‌شود. به همین دلیل سفارش شده است زمینه‌های مثبتی برای قضاوت دیگران ایجاد کنید و از فضاسازی منفی و ایجاد زمینه‌های اتّهام بپرهیزید. حضرت علی (علیه السّلام) فرمود: مَن وَضَعَ نَفسَهُ مواضع التّهمه فلا یلومنَّ مَن اَساءَ الظّنّ به؛ (۳) کسی که خود را در موضع تهمت قرار دهد، نباید کسی را که به او گمان بد برده است، نکوهش کند.
 

کسانی که شخصیتی محکمی دارند، به خود متّکی و عموماً نفوذ ناپذیرند. اینان به زودی تحت تأثیر دیگران قرار نمی‌گیرند و تنها با دلیل قطعی می‌توان باور آنان را تغییر داد؛ ولی انسان‌های متزلزل تحت تأثیر شایعه‌ها و غرض‌ورزی‌هایی قرار می‌گیرند که بعضی برای بر هم ریختن زندگی دیگران بدان دامن می‌زنند، و همین امر به ناسازگاری آنان می‌انجامد. چنین کسانی به دلیل بی‌ثباتی در شخصیت، مورد نکوهش قرار گرفته اند. قرآن کریم خطاب به اینان می‌فرماید: «لولا اذ سمعتموه ظنّ المومنین و المومنات بانفسهم خیرا». (۴)

انسان نباید به گونه‌ای ضعیف و متزلزل باشد که با شنیدن شایعه گمان بد ببرد؛ بلکه باید در برابر آن‌ها ایستاد تا دروغ بودن شان آشکار شود؛ بنابراین انسان‌های پر صلابت همیشه بستری مناسب برای خوش‌گمانی را ایجاد می‌کنند و از گمان‌های زشت می‌پرهیزند.
 

رفتارهایی که دیگران از خود بروز می‌دهند و نقش‌هایی که ایفا می‌کنند، در صورتی مثبت ارزیابی می‌شوند و گمان نیک بر آن برده می‌شود که با انتظارات همخوان باشد. این گونه نیست که رفتارها و نقش‌ها برای هم یکسان ارزیابی شود و همه با یک نوع نگاه بدان بنگرند. کسی که از دیگری و انتظارات بی‌جایی دارد، چنانچه انتظاراتش برآورده نشود و برخلاف خواسته‌اش چیزی ببیند، به بدگمانی دچار می‌شود. این عوامل می‌توانند سبب ایجاد بدگمانی باشند: انتظار احترام بی‌چون و چرا از دیگران، رسیدن به هدف‌های تعیین شده بدون آماده شدن اسباب و زمینه ها، درخواست خوش رفتاری و مهربانی از سوی همه افراد، انجام دادن کارهای دل خواه بی‌توجه به توانایی‌ها و انگیزه‌های دیگران و … . به همین جهت، تعدیل در مطالبات و انتظارات می‌تواند زمینه خوش‌گمانی را فراهم سازد.

پی نوشت ها:
۱- احمد نراقی، معراج السعاده، ص ۱۶۳
۲- محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۱۹۷
۳- نهج البلاغه، حکمت ۱۵۹
۴- نور، ۱۲

منبع: حسین زاده، علی؛ (۱۳۹۱)، همسران سازگار: راهکارهای سازگاری، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ سیزدهم