اصرار بر امر به معروف و نهی از منکر
پرسش :
چرا بعضی ها اصرار دارند حتماً امر به معروف و نهی از منکر انجام شود؟
پاسخ :
مسئله امر و نهی و تشویق و هشدار، ریشه در درون هر انسانی دارد و فطرت پاک هر شخصی اعمال زشت و ناپسند را نمی پذیرد و نسبت به کارهای خوب روی خوش نشان می دهد.[۱]
گذشته از این;ن «همین که مورچه ای دید حضرت سلیمان با لشکرش در حرکتند، فریاد زد و به سایر مورچگان گفت: به لانه های خود بروید تا پایمال آنان نشوید»[۲]
«و همین که هدهد در پرواز خود از فضای کشور سبا متوجه انحراف مردم شد و دریافت که مردم خورشید پرستند، نزد حضرت سلیمان آمد و با ناله خود،از این انحراف شکایت کرد»[۳] [۴]
بنابراین، انجام امر به معروف و نهی از منکر ریشه در غریزه ها و فطرت انسان ها دارد.
اصلاح فرد و جامعه :
امر به معروف و نهی از منکر هم می تواند نقش بازدارندگی و پیشگیری را ایفا کند و به حفظ و ارتقای سلامت فردی و سلامت اجتماعی کمک کند و هم می تواند نقش درمان و رشد را ایفا کند و از گسترش ناهنجاری ها و آسیب های گناه و فساد جلوگیری کند.
به عبارت دیگر با گسترش فرهنگ امر به معروف، هر فردی از اجتماع سعی می کند خودش به خوبی ها آراسته شود و از پلیدی ها دوری کند؛ زیرا اگر می خواهد به دیگران امر به معروف کند به خود می آید که از ناهنجاری ها دور باشد و کسی مرتکب خطا می شود از پذیرش افکار عمومی جامعه دور می شود و برای او بسیار شکننده و آزاردهنده است و سعی می کند در اولین فرصت از کار خطای خود پشیمان شود تا مورد احترام دیگران قرار گیرد.
ضمانت اجرای قانون :
بدیهی است زندگی اجتماعی انسان دو نیاز حتمی دارد، یکی آن که بشر در زندگی خود نیازمند قانون است و زندگی اجتماعی، بدون قانون سامان نمی یابد. دیگر آن که قانون، نیازمند ضمانت اجراست، زیرا تدوین قانون و ارائه آن، به تنهایی مشکل انسان را حل نمی کند.[۵]
ضمانت اجرایی قوانین و مقررات در جامعه دو گونه است: درونی و برونی:
ضمانت اجرایی درونی قوانین و مقررات همان ایمان به خدا و قیامت است، اگر انسانی در پرتو تربیت صحیح به ایمان دست یابد و خدا را ناظر بر اعمال خود بداند و بیابد که پیوسته در محضر خداست و قیامتی وجود دارد که او باید پاسخ گوی اعمال خود باشد، به البته تنها ضمانت اجرایی درونی در همه شرایط و برای همه انسان ها کارآیی ندارد از این رو باید ضمانت اجرایی بیرونی نیز وجود داشته باشد که همان نظارت عمومی مردم و در مراحل بعد مسئولیت نیروی انتظامی و قوه قضائیه به عنوان ضامن اجرای قوانین اجتماعی است.[۶]
هم اکنون نیز بسیاری از کشورهای جهان برای اجرایی شدن قوانین خود و مبارزه با تخلفات، شیوه های مختلفی را اعمال می نمایند که شباهت های زیادی به این فریضه اسلامی دارد.[۷] بنابراین وجود امر به معروف، اگر نگوییم تنها عامل لازم برای اجرای قانون در جامعه است، بی شک برای نظارت بر اجرای قانون و سلامت اجرای آن، نقش اساسی و اجتناب ناپذیر دارد.[۸]
ضرورت ایجاد امنیت :
برخی نیازهای جوامع بشری به منزله هوا برای بدن انسان می باشند و همیشه جامعه به آن نیاز دارد؛نیاز جامعه به امنیت از این نوع است.
«نِعْمَتَانِ مَجْهُولَتَانِ الْأَمْنُ وَ الْعَافِیَهُ»؛[۹] «دو نعمت پوشیده و ناشناخته است، امنیت و عافیت».
راز ناشناخته بودن این دو نعمت در آن است که وقتی جامعه به اهمیت آنها پی می برد که آنها را از دست داده باشد.
یکی از مهم ترین راهکارهای تحقق امنیت در جامعه و جلوگیری از بزه کاری و انحرافات اجتماعی، وجود یک سیستم کنترل اجتماعی مؤثر و کارآمد است و این همان نقش اساسی امر به معروف و نهی از منکر در جامعه است.[۱۰]
از همین;ن رو در روایات اسلامی برقراری امنیت به عنوان یکی از فلسفه های تشریع این دو فریضه الهی یاد گردیده است.
«بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ وَ تَأْمَنُ الْمَذَاهِبُ »؛[۱۱] «به وسیله امر به معروف و نهی از منکر، واجبات و وظایف برپا می شود و راه ها ایمن می گردد».
ضامن حفظ شریعت:
خداوند متعال به وسیله تشریع امر به معروف و نهی از منکر، نظارت بر حسن اجرای احکام الهی را برعهده فرد فرد جامعه اسلامی از هر قشری نهاد، از این;ن رو هر فرد و گروهی همواره چشمان بیدار امت اسلامی را مراقب خویش دانسته و تلاش می کند حتی الامکان قوانین اسلامی را رعایت نموده و زیر پا نگذارد.
بررسی متون اسلامی نیز گویای آن است که هیچ یک از عبادات و اعمال شایسته، به جز امر به معروف و نهی از منکر، به عنوان عامل برپایی شریعت و ضامن بقا و استمرار احکام و دستورات الهی معرّفی نشده است.
«قِوَامُ الشَّرِیعَهِ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ»؛[۱۲] «برپایی شریعت و دین، امر به معروف و نهی از منکر است».
امام حسین(علیه السلام) نیز فرموده اند:
«فَبَدَأَ اللَّهُ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ فَرِیضَهً مِنْهُ لِعِلْمِهِ بِأَنَّهَا إِذَا أُدِّیَتْ وَ أُقِیمَتِ اسْتَقَامَتِ الْفَرَائِضُ کُلُّهَا هَیِّنُهَا وَ صَعْبُهَا»؛[۱۳] «خداوند از امر به معروف و نهی از منکر به عنوان تکلیف واجب از خود آغاز کرد، زیرا می دانست اگر امر به معروف و نهی از منکر انجام شود، همه دستورات دینی از آسان و دشوارش، برپا می شود».
گذشته از متون دینی تجربه نشان می دهد که در طول تاریخ پرنشیب و فراز اسلام نیز هرگاه مسلمانان نسبت به هم احساس مسئولیت می کردند و یکدیگر را به اعمال شایسته دعوت می کردند و از بدی ها بازمی داشتند؛ دستورات الهی نیز ارزش خود را در متن جامعه پیدا می کرد و گناه در جامعه کمتر رخ می داد.
در غیر این صورت احکام الهی از مانند نماز، روزه، زکات، حج و… هر روز کم رنگ تر و بی فروغ تر می گشت.[۱۴]
مصلحت عمومی جامعه:
یکی دیگر از فلسفه های امر به معروف و نهی از منکر در تأمین مصالح عمومی جامعه نهفته می باشد؛بر همین اساس حضرت زهرا(سلام الله علیه) در خطبه فدکیه فرموده اند:
«جعل الله… الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلَحَهً لِلْعَامَّهِ»؛[۱۵] «خداوند امر به معروف را به خاطر صلاح توده مردم قرار داده است»
طرد نااهلان از پست های کلیدی:
حضرت علی(علیه السلام) در این باره فرموده اند:
«فَرَضَ اللَّهُ … الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلَحَهً لِلْعَوَامِّ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ رَدْعاً لِلسُّفَهَاء»؛[۱۶] «خداوند امر به معروف را به خاطر مصلحت توده مردم، و نهی از منکر را برای بازداشتن بی خردان، تشریع و واجب کرد».
و یا در بیان دیگری فرمودند:
«لَا تَتْرُکُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَیُوَلَّی عَلَیْکُمْ [أَشْرَارُکُمْ ] شِرَارُکُمْ»؛[۱۷] «امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید که تبهکاران بر شما چیره می گردند».
اعتراف یک غیرمسلمان:
مایکل کوک، استاد تحقیقات خاور نزدیکِ دانشگاه پرینستون آمریکا و اسلام شناس متفکر در یکی از روزهای ماه سپتامبر ۱۹۸۸ در روزنامه ای می خواند که در ایستگاه قطار شهریِ شیکاگو، در حضور جمعی از مردم زنی مورد تجاوز قرار می گیرد. زن از حاضران در صحنه کمک می خواهد، ولی فریادهای او بی پاسخ می ماند. متجاوز به سادگی از صحنه می گریزد. پس از رسیدن قطار، همه با بی تفاوتی سوار می شوند و به راه خود می روند.
نویسنده کتاب پس از خواندن این خبر با خود می اندیشد: «ما به نوعی وظیفه داریم دیگران را از ارتکاب کارهای ناپسند نسبت به هم نوعان خود باز داریم»، اما به این نتیجه می رسد که در زندگی دنیای غرب نامی برای این وظیفه وجود ندارد و دستورالعملی برای آن تدوین نشده است. نویسنده اعتراف می کند که خود چیزی در این مورد نمی دانسته، تا این که در جریان پژوهش های اسلامیِ خود، از آن آگاه شده و دریافته است که اسلام نام و تعالیمی ویژه برای چنین وظیفه ای دارد که اسم آن «امر به معروف و نهی از منکر» است.[۱۸]
پی نوشتها:
[۱] – حسین احمدی، تعریف معروف و منکر و اهمیت آن، قم، انتشارات صبح امید یاران، ۱۳۸۹ش، اول، ص ۲۱
[۲] – «حَتّى اذا اتَوْا عَلى وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَهٌ یا ایُّها النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُم لایَحْطِمَنَّکُم سُلَیمانُ و جُنُودُه و هُم لایَشْعُرونَ»، (نمل/ ۱۸).
[۳] – «وَجَدْتُها و قَومَها یَسجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِن دُونِ اللّه …»، (نمل/ ۲۴).
[۴] – محسن قرائتی، ده درس پیرامون امر به معروف و نهی از منکر، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۳ش، دوم، ص ۱۶
[۵] – مبانی عقلانی امر به معروف و نهی از منکر، محمد سروش، حکومت اسلامی، بیست و چهار، ص۴۲-۶۲
[۶] – نظارت عمومی، امر به معروف و نهی از منکر از عوامل پیشرفت، محمد رضا مصطفی پور، پاسدار اسلام، آذر ۱۳۸۵، شماره ۳۰۰
[۷] – هرناندو گومز بواندیا، جرایم شهری گرایش ها و روش های مقابله با آنها، ترجمه دکتر فاطمه گیوه چیان، ص۳۰ به بعد. در این کتاب بر اساس تحقیقی که از چندین شهر (از جمله بوگوتا در کلمبیا، لاگوس در نیجریه، توکیو در ژاپن، ورشو در لهستان) صورت گرفته، تدابیر تأدیبی دولتی، اجتماعی و محلی، از راه های مقابله با جرم ذکر شده‌اند که این تدابیر شباهت زیادی به امر به معروف دارند. (دکتر عبدالحسین رضایی راد، امر به معروف در ترازوی تاریخ، قم، موسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش، دوم، ص۳۲).
[۸] – دکتر عبدالحسین رضایی راد، امر به معروف در ترازوی تاریخ، قم، موسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش، دوم، ص ۳۱
[۹] – روضه الواعظین و بصیره المتعظین (ط – القدیمه)، ج ۲، ۴۷۲
[۱۰] – امنیت اجتماعی و نقش امر به معروف و نهی از منکر، عاطفه قرشی، روزنامه کیهان، شماره ۱۹۰۶۶، ص۶ (معارف).
[۱۱] – الکافی (ط – الإسلامیه)، ج ۵، ص ۵۶
[۱۲] – تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۳۳۲ حدیث ۷۶۳۹
[۱۳] – تحف العقول، النص، ۲۳۷
[۱۴] – محمد سروش، امر به معروف و نهی از منکر، انتشارات زمزم هدایت، ۱۳۸۶ش، دوم، ص ۲۳
[۱۵] – من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۵۶۸
[۱۶] – نهج البلاغه، ص ۵۱۲
[۱۷] – نهج البلاغه.
[۱۸] – ر.ک: مایکل کوک، امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی، احمد نمایی، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، ۱۳۸۶ ش، چهارم، جلد ۱
منبع: پرسش ها و پاسخ های دانشجویی، دفتر پنجاه و هشتم، امر به معروف و نهی از منکر، تدوین: سیدحسن موسوی، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، دفتر نشر معارف، 1394.
گذشته از این;ن «همین که مورچه ای دید حضرت سلیمان با لشکرش در حرکتند، فریاد زد و به سایر مورچگان گفت: به لانه های خود بروید تا پایمال آنان نشوید»[۲]
«و همین که هدهد در پرواز خود از فضای کشور سبا متوجه انحراف مردم شد و دریافت که مردم خورشید پرستند، نزد حضرت سلیمان آمد و با ناله خود،از این انحراف شکایت کرد»[۳] [۴]
بنابراین، انجام امر به معروف و نهی از منکر ریشه در غریزه ها و فطرت انسان ها دارد.
اصلاح فرد و جامعه :
امر به معروف و نهی از منکر هم می تواند نقش بازدارندگی و پیشگیری را ایفا کند و به حفظ و ارتقای سلامت فردی و سلامت اجتماعی کمک کند و هم می تواند نقش درمان و رشد را ایفا کند و از گسترش ناهنجاری ها و آسیب های گناه و فساد جلوگیری کند.
به عبارت دیگر با گسترش فرهنگ امر به معروف، هر فردی از اجتماع سعی می کند خودش به خوبی ها آراسته شود و از پلیدی ها دوری کند؛ زیرا اگر می خواهد به دیگران امر به معروف کند به خود می آید که از ناهنجاری ها دور باشد و کسی مرتکب خطا می شود از پذیرش افکار عمومی جامعه دور می شود و برای او بسیار شکننده و آزاردهنده است و سعی می کند در اولین فرصت از کار خطای خود پشیمان شود تا مورد احترام دیگران قرار گیرد.
ضمانت اجرای قانون :
بدیهی است زندگی اجتماعی انسان دو نیاز حتمی دارد، یکی آن که بشر در زندگی خود نیازمند قانون است و زندگی اجتماعی، بدون قانون سامان نمی یابد. دیگر آن که قانون، نیازمند ضمانت اجراست، زیرا تدوین قانون و ارائه آن، به تنهایی مشکل انسان را حل نمی کند.[۵]
ضمانت اجرایی قوانین و مقررات در جامعه دو گونه است: درونی و برونی:
ضمانت اجرایی درونی قوانین و مقررات همان ایمان به خدا و قیامت است، اگر انسانی در پرتو تربیت صحیح به ایمان دست یابد و خدا را ناظر بر اعمال خود بداند و بیابد که پیوسته در محضر خداست و قیامتی وجود دارد که او باید پاسخ گوی اعمال خود باشد، به البته تنها ضمانت اجرایی درونی در همه شرایط و برای همه انسان ها کارآیی ندارد از این رو باید ضمانت اجرایی بیرونی نیز وجود داشته باشد که همان نظارت عمومی مردم و در مراحل بعد مسئولیت نیروی انتظامی و قوه قضائیه به عنوان ضامن اجرای قوانین اجتماعی است.[۶]
هم اکنون نیز بسیاری از کشورهای جهان برای اجرایی شدن قوانین خود و مبارزه با تخلفات، شیوه های مختلفی را اعمال می نمایند که شباهت های زیادی به این فریضه اسلامی دارد.[۷] بنابراین وجود امر به معروف، اگر نگوییم تنها عامل لازم برای اجرای قانون در جامعه است، بی شک برای نظارت بر اجرای قانون و سلامت اجرای آن، نقش اساسی و اجتناب ناپذیر دارد.[۸]
ضرورت ایجاد امنیت :
برخی نیازهای جوامع بشری به منزله هوا برای بدن انسان می باشند و همیشه جامعه به آن نیاز دارد؛نیاز جامعه به امنیت از این نوع است.
«نِعْمَتَانِ مَجْهُولَتَانِ الْأَمْنُ وَ الْعَافِیَهُ»؛[۹] «دو نعمت پوشیده و ناشناخته است، امنیت و عافیت».
راز ناشناخته بودن این دو نعمت در آن است که وقتی جامعه به اهمیت آنها پی می برد که آنها را از دست داده باشد.
یکی از مهم ترین راهکارهای تحقق امنیت در جامعه و جلوگیری از بزه کاری و انحرافات اجتماعی، وجود یک سیستم کنترل اجتماعی مؤثر و کارآمد است و این همان نقش اساسی امر به معروف و نهی از منکر در جامعه است.[۱۰]
از همین;ن رو در روایات اسلامی برقراری امنیت به عنوان یکی از فلسفه های تشریع این دو فریضه الهی یاد گردیده است.
«بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ وَ تَأْمَنُ الْمَذَاهِبُ »؛[۱۱] «به وسیله امر به معروف و نهی از منکر، واجبات و وظایف برپا می شود و راه ها ایمن می گردد».
ضامن حفظ شریعت:
خداوند متعال به وسیله تشریع امر به معروف و نهی از منکر، نظارت بر حسن اجرای احکام الهی را برعهده فرد فرد جامعه اسلامی از هر قشری نهاد، از این;ن رو هر فرد و گروهی همواره چشمان بیدار امت اسلامی را مراقب خویش دانسته و تلاش می کند حتی الامکان قوانین اسلامی را رعایت نموده و زیر پا نگذارد.
بررسی متون اسلامی نیز گویای آن است که هیچ یک از عبادات و اعمال شایسته، به جز امر به معروف و نهی از منکر، به عنوان عامل برپایی شریعت و ضامن بقا و استمرار احکام و دستورات الهی معرّفی نشده است.
«قِوَامُ الشَّرِیعَهِ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ»؛[۱۲] «برپایی شریعت و دین، امر به معروف و نهی از منکر است».
امام حسین(علیه السلام) نیز فرموده اند:
«فَبَدَأَ اللَّهُ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ فَرِیضَهً مِنْهُ لِعِلْمِهِ بِأَنَّهَا إِذَا أُدِّیَتْ وَ أُقِیمَتِ اسْتَقَامَتِ الْفَرَائِضُ کُلُّهَا هَیِّنُهَا وَ صَعْبُهَا»؛[۱۳] «خداوند از امر به معروف و نهی از منکر به عنوان تکلیف واجب از خود آغاز کرد، زیرا می دانست اگر امر به معروف و نهی از منکر انجام شود، همه دستورات دینی از آسان و دشوارش، برپا می شود».
گذشته از متون دینی تجربه نشان می دهد که در طول تاریخ پرنشیب و فراز اسلام نیز هرگاه مسلمانان نسبت به هم احساس مسئولیت می کردند و یکدیگر را به اعمال شایسته دعوت می کردند و از بدی ها بازمی داشتند؛ دستورات الهی نیز ارزش خود را در متن جامعه پیدا می کرد و گناه در جامعه کمتر رخ می داد.
در غیر این صورت احکام الهی از مانند نماز، روزه، زکات، حج و… هر روز کم رنگ تر و بی فروغ تر می گشت.[۱۴]
مصلحت عمومی جامعه:
یکی دیگر از فلسفه های امر به معروف و نهی از منکر در تأمین مصالح عمومی جامعه نهفته می باشد؛بر همین اساس حضرت زهرا(سلام الله علیه) در خطبه فدکیه فرموده اند:
«جعل الله… الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلَحَهً لِلْعَامَّهِ»؛[۱۵] «خداوند امر به معروف را به خاطر صلاح توده مردم قرار داده است»
طرد نااهلان از پست های کلیدی:
حضرت علی(علیه السلام) در این باره فرموده اند:
«فَرَضَ اللَّهُ … الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلَحَهً لِلْعَوَامِّ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ رَدْعاً لِلسُّفَهَاء»؛[۱۶] «خداوند امر به معروف را به خاطر مصلحت توده مردم، و نهی از منکر را برای بازداشتن بی خردان، تشریع و واجب کرد».
و یا در بیان دیگری فرمودند:
«لَا تَتْرُکُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَیُوَلَّی عَلَیْکُمْ [أَشْرَارُکُمْ ] شِرَارُکُمْ»؛[۱۷] «امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید که تبهکاران بر شما چیره می گردند».
اعتراف یک غیرمسلمان:
مایکل کوک، استاد تحقیقات خاور نزدیکِ دانشگاه پرینستون آمریکا و اسلام شناس متفکر در یکی از روزهای ماه سپتامبر ۱۹۸۸ در روزنامه ای می خواند که در ایستگاه قطار شهریِ شیکاگو، در حضور جمعی از مردم زنی مورد تجاوز قرار می گیرد. زن از حاضران در صحنه کمک می خواهد، ولی فریادهای او بی پاسخ می ماند. متجاوز به سادگی از صحنه می گریزد. پس از رسیدن قطار، همه با بی تفاوتی سوار می شوند و به راه خود می روند.
نویسنده کتاب پس از خواندن این خبر با خود می اندیشد: «ما به نوعی وظیفه داریم دیگران را از ارتکاب کارهای ناپسند نسبت به هم نوعان خود باز داریم»، اما به این نتیجه می رسد که در زندگی دنیای غرب نامی برای این وظیفه وجود ندارد و دستورالعملی برای آن تدوین نشده است. نویسنده اعتراف می کند که خود چیزی در این مورد نمی دانسته، تا این که در جریان پژوهش های اسلامیِ خود، از آن آگاه شده و دریافته است که اسلام نام و تعالیمی ویژه برای چنین وظیفه ای دارد که اسم آن «امر به معروف و نهی از منکر» است.[۱۸]
پی نوشتها:
[۱] – حسین احمدی، تعریف معروف و منکر و اهمیت آن، قم، انتشارات صبح امید یاران، ۱۳۸۹ش، اول، ص ۲۱
[۲] – «حَتّى اذا اتَوْا عَلى وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَهٌ یا ایُّها النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُم لایَحْطِمَنَّکُم سُلَیمانُ و جُنُودُه و هُم لایَشْعُرونَ»، (نمل/ ۱۸).
[۳] – «وَجَدْتُها و قَومَها یَسجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِن دُونِ اللّه …»، (نمل/ ۲۴).
[۴] – محسن قرائتی، ده درس پیرامون امر به معروف و نهی از منکر، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۳ش، دوم، ص ۱۶
[۵] – مبانی عقلانی امر به معروف و نهی از منکر، محمد سروش، حکومت اسلامی، بیست و چهار، ص۴۲-۶۲
[۶] – نظارت عمومی، امر به معروف و نهی از منکر از عوامل پیشرفت، محمد رضا مصطفی پور، پاسدار اسلام، آذر ۱۳۸۵، شماره ۳۰۰
[۷] – هرناندو گومز بواندیا، جرایم شهری گرایش ها و روش های مقابله با آنها، ترجمه دکتر فاطمه گیوه چیان، ص۳۰ به بعد. در این کتاب بر اساس تحقیقی که از چندین شهر (از جمله بوگوتا در کلمبیا، لاگوس در نیجریه، توکیو در ژاپن، ورشو در لهستان) صورت گرفته، تدابیر تأدیبی دولتی، اجتماعی و محلی، از راه های مقابله با جرم ذکر شده‌اند که این تدابیر شباهت زیادی به امر به معروف دارند. (دکتر عبدالحسین رضایی راد، امر به معروف در ترازوی تاریخ، قم، موسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش، دوم، ص۳۲).
[۸] – دکتر عبدالحسین رضایی راد، امر به معروف در ترازوی تاریخ، قم، موسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش، دوم، ص ۳۱
[۹] – روضه الواعظین و بصیره المتعظین (ط – القدیمه)، ج ۲، ۴۷۲
[۱۰] – امنیت اجتماعی و نقش امر به معروف و نهی از منکر، عاطفه قرشی، روزنامه کیهان، شماره ۱۹۰۶۶، ص۶ (معارف).
[۱۱] – الکافی (ط – الإسلامیه)، ج ۵، ص ۵۶
[۱۲] – تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۳۳۲ حدیث ۷۶۳۹
[۱۳] – تحف العقول، النص، ۲۳۷
[۱۴] – محمد سروش، امر به معروف و نهی از منکر، انتشارات زمزم هدایت، ۱۳۸۶ش، دوم، ص ۲۳
[۱۵] – من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۵۶۸
[۱۶] – نهج البلاغه، ص ۵۱۲
[۱۷] – نهج البلاغه.
[۱۸] – ر.ک: مایکل کوک، امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی، احمد نمایی، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، ۱۳۸۶ ش، چهارم، جلد ۱
منبع: پرسش ها و پاسخ های دانشجویی، دفتر پنجاه و هشتم، امر به معروف و نهی از منکر، تدوین: سیدحسن موسوی، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، دفتر نشر معارف، 1394.
