بیش فعالی کودک
پرسش :
پسر شش ساله ای دارم که شدیداً فعّال است و خیلی صحبت می‌کند و اصلاً تمرکز ندارد؛ به عنوان مثال اصلاً نمی‌تواند شعر حفظ کند و یا رنگ‌ها را یاد بگیرد؛ با اینکه خیلی برای او تکرار می‌کنم. امسال او را به خاطر...
پاسخ :
پاسخ از حجت الاسلام سیدعلیرضا تراشیون (کارشناس و مشاور تربیتی کودک و نوجوان):
بیش فعّالی همان حالت عدم تمرکز و توجّه است که گاهی اوقات ممکن است منجر به فعّالیّت‌های زیاد شود و گاهی ممکن است منجر به فعّالیّت‌های زیاد نشود و مشکل فرد فقط همان عدم تمرکز لازم باشد.
مشورت با متخصّص و کارشناس
همیشه تأکید ما در مسئله‌ی بیش فعّالی این است که حتماً باید مشاور برای تشخیص قطعی آن از نزدیک با والدین صحبت کند و فرزند را نیز ببیند و نشانه‌ها را بررسی کند؛ چون ممکن است برخی از علایم مشترک باشند. مثلاً همین که فرزند ایشان شعر یا تشخیص رنگ‌ها را خوب یاد نمی‌گیرد، ممکن است به دلیل بیش فعّالی نباشد؛ بلکه به دلیل یک نوع اختلال در یادگیری باشد.
البتّه ممکن است بچّه‌های بیش فعّال نیز اختلال یادگیری داشته باشند؛ ولی منشأ برخی از اختلالات یادگیری بیش فعّالی نیست. لذا این مشکل را باید یک مشاور و متخصّص مورد بررسی دقیق قرار بدهد تا بتواند درست تشخیص دهد.
نشانه های پیش فعّالی
برخی از نشانه‌های بیش فعّالی عبارتند از: توجّه و تمرکز پایین، یادگیری کم، فراموش کردن کارهایی که به فرد سپرده می‌شود. بچّه‌هایی که حالت بیش فعّالی دارند، زیاد وسایل خود را گم می‌کنند یا جا می‌گذارند و معمولاً نمی‌توانند روی زمین بنشینند؛ حتّی برخی از آنها نمی‌توانند تلویزیون تماشا کنند.
این موارد نمونه‌هایی از نشانه‌های بیش فعّالی است؛ ولی باز تأکید می‌کنیم که خود والدین نباید با این نشانه‌ها تشخیص قطعی بدهند و برای فرزند خود نسخه بپیچند؛ بلکه حتماً باید با کارشناسان مشورت کنند.
راه‌کارهایی برای بهبود بیش فعّالی:
الف. بازی های لاک پشتی
یکی از راهکارها این است که والدین سعی کنند از بازی‌هایی برای فرزند خود استفاده کنند که دو ویژگی داشته باشد: ۱- در آن تمرکز وجود داشته باشد، ۲- در آن حرکت باشد. نمونه‌هایی مثل بازی “گردو شکستم“ که در قدیم بیشتر مرسوم بود. این بازی هم تمرکز را بالا می‌برد و هم حرکت در آن وجود دارد.
این قبیل از بازی‌ها را “بازی‌های لاک‌پشتی“ می‌گویند. لاک‌پشت موجودی آرام و با طمأنینه است، هر بازی که این طمأنینه و آرامش در آن باشد و حرکتی هم داشته باشد، برای این بچّه‌ها خوب است. خیلی از مواقع خود پدر و مادر باید این بازی‌ها را تولید کنند و با توجّه به علایق فرزند خود و امکاناتی که دارند، این بازی‌ها را به فرزند خود ارائه دهند.
به عنوان مثال می‌توانیم چند متر طناب را در محیط خانه و روی زمین پهن کنیم و به فرزند خود بگوییم که فرض کنید این طناب میان هوا و زمین است، باید روی این طناب حرکت کنید، بدون اینکه پای شما از روی آن خارج شود.
پرهیز از اجبار
البته باید توجّه داشت که نباید هیچ وقت بچّه‌ها را به سمت این بازی‌ها اجبار کنیم؛ بلکه باید برای آنها جذابیّت ایجاد کنیم و آنها را ترغیب نماییم. مثلاً پدر و مادر می‌توانند در ابتدا خودشان شروع به بازی کنند تا او هم ترغیب شود. باید خیلی مراقب باشیم که در این بازی‌ها به بچّه‌ها سخت نگیریم تا از این شکل بازی‌های زده نشوند؛ زیرا این بازی ها آرام و نیاز به طمأنینه دارند.
شاخصه های بازی
در تعریف بازی چهار شاخصه وجود دارد. اوّل اینکه بازی یک فعّالیّت هدفمند است؛ دوّم اینکه به صورت فکری یا حرکتی و یا فیزیکی انجام می‌شود؛ سوّم اینکه به صورت فردی یا گروهی صورت می‌پذیرد و چهارم اینکه اغناء و لذّت در آن وجود دارد. بنابراین، یک بازی مناسب باید این چهار شاخصه را داشته باشد.
ب. تغذیه مناسب
دومین توصیه‌ی ما در مورد خوراکی‌ها است. برخی از خوراکی ها برای بچّه‌هایی که مشکل بیش فعّالی دارند، جزء غذاها و تنقّلات ممنوعه است. به عنوان مثال، بچّه‌هایی که حالت کم توجّهی و کم تمرکزی دارند، خوراکی هایی مثل کاکائو و شکلات، تنقلاتی که در آنها ادویه‌جات استفاده می‌شود مثلاً انواع چیپس‌ها، انواع پفک‌ها، نوشابه‌های گازدار و سایر خوراکی های مضر را نباید استفاده کنند.
این افراد باید خوراکی‌هایی را که در آنها مواد رنگی استفاده شده است، مثل برخی از بستنی‌ها و برخی از شکلات‌ها، همچنین موادی مثل قند و شکر و ادویه‌جات را کمتر استفاده کنند. پرهیز از این مواد غذایی و خوراکی ها کمک می‌کند که آرامش و طمأنینه در فرزندان ما بیشتر شود و از مشکل بیش فعّالی آنها بکاهد.
درمان با آب
از طرف دیگر این بچّه‌ها هر چه می‌توانند باید آب بخورند؛ البتّه نه به زور. خیلی خوب است که گاهی مادران در محیط خانه برای فرزندان خود، چند نوبت آب بیاورند و مانند چای که در سینی می‌گذارند و تعارف می‌کنند، آب را هم در لیوان بریزند و برای او بیاورند، ولو اینکه طلب هم نکرده باشد. آب برای رفع این مشکل بسیار مفید و درمان کننده است. همچنین مصرف دوغ نیز می‌تواند بسیار مفید و مؤثّر باشد.
اهمّیت میوه و سبزیجات
نکته‌ی بعدی که والدین باید در این زمینه توجّه کنند، این است که حتماً در برنامه‌ی غذایی بچّه‌ها میوه و سبزیجات را قرار دهند؛ خصوصاً در مواقعی که تمرکز آنها پایین است.
در گروه میوه‌ها، میوه‌هایی که ویتامین ب دارند، بیشتر به این مسئله کمک می‌کند؛ مثلاً در موز ویتامین ب زیادی وجود دارد که البتّه در مصرف آن هم نباید زیاده‌روی شود.
ج. پرهیز از تماشای زیاد تلویزیون
سومین توصیه‌ی ما به افرادی که حس می‌کنند فرزندان آنها بیش فعّال هستند، این است که آنها کمتر تلویزیون تماشا کنند؛ زیرا بچّه‌هایی که زیاد تلویزیون تماشا می‌کنند، حالت عدم تمرکز آنها بیشتر می‌شود.
در مقابل برخی کارها مثل نقاشی کشیدن، اثر بهتری دارد و تمرکز را در بچّه‌ها افزایش می‌دهد؛ خصوصاً در دوره‌ی قبل از دبستان. والدین می‌توانند کارهایی مثل نقّاشی کشیدن و رنگ‌آمیزی کردن را که به بچّه‌ها آرامش بیشتری می‌دهد، جایگزین تلویزیون تماشا کردن کنند.
د. برقرار کردن محیط امن و آرام
توصیه‌ی دیگر این است که محیط خانه نباید خیلی پر تنش یا خیلی پر شور و حال باشد. علاوه بر اینکه والدین باید از تنش و مشاجرات بپرهیزند، باید در نوع پوشش و رنگ لباس های خود نیز دقّت کنند؛ چراکه گاهی اوقات نوع پوشش مادر به لحاظ روان‌شناسی رنگ، روی تمرکز و عدم تمرکز بچّه‌ها اثر می‌گذارد.
به عنوان مثال، والدین باید از رنگ های گرم در پوشش خود و محیط خانه کمتر استفاده کنند؛ زیرا رنگ گرم توجّه را جلب می‌کند و ممکن است تمرکز فرزند را به هم بزند؛ لذا باید در این زمینه استفاده‌ی دقیقی از رنگ‌ها شود که آسیب نرساند.
ه. صبوری و آرامش
یک توصیه جدّی به والدینی که فرزندان آنها بیش فعّال هستند و تمرکز پایینی دارند، این است که صبر خود را افزایش دهند و همیشه آرامش خود را حفظ کنند؛ چون بچّه‌های بیش فعّال در محیطی که صبر در آن حاکمیّت دارد، آرامش بهتری دارند و مسیر برای حفظ تمرکز آنها بازتر است.
بیش فعّالی همان حالت عدم تمرکز و توجّه است که گاهی اوقات ممکن است منجر به فعّالیّت‌های زیاد شود و گاهی ممکن است منجر به فعّالیّت‌های زیاد نشود و مشکل فرد فقط همان عدم تمرکز لازم باشد.
مشورت با متخصّص و کارشناس
همیشه تأکید ما در مسئله‌ی بیش فعّالی این است که حتماً باید مشاور برای تشخیص قطعی آن از نزدیک با والدین صحبت کند و فرزند را نیز ببیند و نشانه‌ها را بررسی کند؛ چون ممکن است برخی از علایم مشترک باشند. مثلاً همین که فرزند ایشان شعر یا تشخیص رنگ‌ها را خوب یاد نمی‌گیرد، ممکن است به دلیل بیش فعّالی نباشد؛ بلکه به دلیل یک نوع اختلال در یادگیری باشد.
البتّه ممکن است بچّه‌های بیش فعّال نیز اختلال یادگیری داشته باشند؛ ولی منشأ برخی از اختلالات یادگیری بیش فعّالی نیست. لذا این مشکل را باید یک مشاور و متخصّص مورد بررسی دقیق قرار بدهد تا بتواند درست تشخیص دهد.
نشانه های پیش فعّالی
برخی از نشانه‌های بیش فعّالی عبارتند از: توجّه و تمرکز پایین، یادگیری کم، فراموش کردن کارهایی که به فرد سپرده می‌شود. بچّه‌هایی که حالت بیش فعّالی دارند، زیاد وسایل خود را گم می‌کنند یا جا می‌گذارند و معمولاً نمی‌توانند روی زمین بنشینند؛ حتّی برخی از آنها نمی‌توانند تلویزیون تماشا کنند.
این موارد نمونه‌هایی از نشانه‌های بیش فعّالی است؛ ولی باز تأکید می‌کنیم که خود والدین نباید با این نشانه‌ها تشخیص قطعی بدهند و برای فرزند خود نسخه بپیچند؛ بلکه حتماً باید با کارشناسان مشورت کنند.
راه‌کارهایی برای بهبود بیش فعّالی:
الف. بازی های لاک پشتی
یکی از راهکارها این است که والدین سعی کنند از بازی‌هایی برای فرزند خود استفاده کنند که دو ویژگی داشته باشد: ۱- در آن تمرکز وجود داشته باشد، ۲- در آن حرکت باشد. نمونه‌هایی مثل بازی “گردو شکستم“ که در قدیم بیشتر مرسوم بود. این بازی هم تمرکز را بالا می‌برد و هم حرکت در آن وجود دارد.
این قبیل از بازی‌ها را “بازی‌های لاک‌پشتی“ می‌گویند. لاک‌پشت موجودی آرام و با طمأنینه است، هر بازی که این طمأنینه و آرامش در آن باشد و حرکتی هم داشته باشد، برای این بچّه‌ها خوب است. خیلی از مواقع خود پدر و مادر باید این بازی‌ها را تولید کنند و با توجّه به علایق فرزند خود و امکاناتی که دارند، این بازی‌ها را به فرزند خود ارائه دهند.
به عنوان مثال می‌توانیم چند متر طناب را در محیط خانه و روی زمین پهن کنیم و به فرزند خود بگوییم که فرض کنید این طناب میان هوا و زمین است، باید روی این طناب حرکت کنید، بدون اینکه پای شما از روی آن خارج شود.
پرهیز از اجبار
البته باید توجّه داشت که نباید هیچ وقت بچّه‌ها را به سمت این بازی‌ها اجبار کنیم؛ بلکه باید برای آنها جذابیّت ایجاد کنیم و آنها را ترغیب نماییم. مثلاً پدر و مادر می‌توانند در ابتدا خودشان شروع به بازی کنند تا او هم ترغیب شود. باید خیلی مراقب باشیم که در این بازی‌ها به بچّه‌ها سخت نگیریم تا از این شکل بازی‌های زده نشوند؛ زیرا این بازی ها آرام و نیاز به طمأنینه دارند.
شاخصه های بازی
در تعریف بازی چهار شاخصه وجود دارد. اوّل اینکه بازی یک فعّالیّت هدفمند است؛ دوّم اینکه به صورت فکری یا حرکتی و یا فیزیکی انجام می‌شود؛ سوّم اینکه به صورت فردی یا گروهی صورت می‌پذیرد و چهارم اینکه اغناء و لذّت در آن وجود دارد. بنابراین، یک بازی مناسب باید این چهار شاخصه را داشته باشد.
ب. تغذیه مناسب
دومین توصیه‌ی ما در مورد خوراکی‌ها است. برخی از خوراکی ها برای بچّه‌هایی که مشکل بیش فعّالی دارند، جزء غذاها و تنقّلات ممنوعه است. به عنوان مثال، بچّه‌هایی که حالت کم توجّهی و کم تمرکزی دارند، خوراکی هایی مثل کاکائو و شکلات، تنقلاتی که در آنها ادویه‌جات استفاده می‌شود مثلاً انواع چیپس‌ها، انواع پفک‌ها، نوشابه‌های گازدار و سایر خوراکی های مضر را نباید استفاده کنند.
این افراد باید خوراکی‌هایی را که در آنها مواد رنگی استفاده شده است، مثل برخی از بستنی‌ها و برخی از شکلات‌ها، همچنین موادی مثل قند و شکر و ادویه‌جات را کمتر استفاده کنند. پرهیز از این مواد غذایی و خوراکی ها کمک می‌کند که آرامش و طمأنینه در فرزندان ما بیشتر شود و از مشکل بیش فعّالی آنها بکاهد.
درمان با آب
از طرف دیگر این بچّه‌ها هر چه می‌توانند باید آب بخورند؛ البتّه نه به زور. خیلی خوب است که گاهی مادران در محیط خانه برای فرزندان خود، چند نوبت آب بیاورند و مانند چای که در سینی می‌گذارند و تعارف می‌کنند، آب را هم در لیوان بریزند و برای او بیاورند، ولو اینکه طلب هم نکرده باشد. آب برای رفع این مشکل بسیار مفید و درمان کننده است. همچنین مصرف دوغ نیز می‌تواند بسیار مفید و مؤثّر باشد.
اهمّیت میوه و سبزیجات
نکته‌ی بعدی که والدین باید در این زمینه توجّه کنند، این است که حتماً در برنامه‌ی غذایی بچّه‌ها میوه و سبزیجات را قرار دهند؛ خصوصاً در مواقعی که تمرکز آنها پایین است.
در گروه میوه‌ها، میوه‌هایی که ویتامین ب دارند، بیشتر به این مسئله کمک می‌کند؛ مثلاً در موز ویتامین ب زیادی وجود دارد که البتّه در مصرف آن هم نباید زیاده‌روی شود.
ج. پرهیز از تماشای زیاد تلویزیون
سومین توصیه‌ی ما به افرادی که حس می‌کنند فرزندان آنها بیش فعّال هستند، این است که آنها کمتر تلویزیون تماشا کنند؛ زیرا بچّه‌هایی که زیاد تلویزیون تماشا می‌کنند، حالت عدم تمرکز آنها بیشتر می‌شود.
در مقابل برخی کارها مثل نقاشی کشیدن، اثر بهتری دارد و تمرکز را در بچّه‌ها افزایش می‌دهد؛ خصوصاً در دوره‌ی قبل از دبستان. والدین می‌توانند کارهایی مثل نقّاشی کشیدن و رنگ‌آمیزی کردن را که به بچّه‌ها آرامش بیشتری می‌دهد، جایگزین تلویزیون تماشا کردن کنند.
د. برقرار کردن محیط امن و آرام
توصیه‌ی دیگر این است که محیط خانه نباید خیلی پر تنش یا خیلی پر شور و حال باشد. علاوه بر اینکه والدین باید از تنش و مشاجرات بپرهیزند، باید در نوع پوشش و رنگ لباس های خود نیز دقّت کنند؛ چراکه گاهی اوقات نوع پوشش مادر به لحاظ روان‌شناسی رنگ، روی تمرکز و عدم تمرکز بچّه‌ها اثر می‌گذارد.
به عنوان مثال، والدین باید از رنگ های گرم در پوشش خود و محیط خانه کمتر استفاده کنند؛ زیرا رنگ گرم توجّه را جلب می‌کند و ممکن است تمرکز فرزند را به هم بزند؛ لذا باید در این زمینه استفاده‌ی دقیقی از رنگ‌ها شود که آسیب نرساند.
ه. صبوری و آرامش
یک توصیه جدّی به والدینی که فرزندان آنها بیش فعّال هستند و تمرکز پایینی دارند، این است که صبر خود را افزایش دهند و همیشه آرامش خود را حفظ کنند؛ چون بچّه‌های بیش فعّال در محیطی که صبر در آن حاکمیّت دارد، آرامش بهتری دارند و مسیر برای حفظ تمرکز آنها بازتر است.
