مفهوم لغت «حیله» در بحث «حیله های شرعی»
پرسش :
«حیله» در لغت به چه معناست و در بحث «حیله های شرعی» چه معنایی دارد؟
پاسخ :
«حیل» جمع «حیله» از مادّه «حول» به معناى تغییر و دگرگونى است. روایت معروف: «یَا مُحَوِّلَ الْحَوْلِ وَ الاَحْوالِ، حَوِّلْ حَالَنَا اِلى اَحْسَنِ الْحَالِ»(1)؛ (اى دگرگون کننده سال و زمانها و حالات انسانها! حال ما را به بهترین حالات تغیر ده، و به احسن حالات دگرگون ساز) به همین معنا است. اگر سال را هم عرب «حول» مى‌گوید به همین اعتبار است؛ زیرا تحوّل و دگرگونى به وجود آمده، و سال گذشته تبدیل به سال جدید شده است. نتیجه این که ریشه اصلى «حیله» در لغت، تغییر و تحوّل و دگرگونى است.
معناى دوّم: بسیارى از لغات و کلمات در عربى، و حتّى فارسى، به مرور زمان معناى دیگرى، غیر از معناى اوّل، پیدا کرده است، بلکه گاه چندین معناى جدید به وجود مى‌آید، معنى دوّم، سوّم، چهارم و گاه بیشتر.
کلمه حیله نیز چنین سرنوشتى دارد. بر اثر مرور و گذشت زمان معناى دوّمى نیز پیدا کرده، و آن عبارت است از: «رسیدن به یک مسأله از راه اسباب و علل خفیّه و پنهانى» و این همان چیزى است که در فارسى به آن «چاره‌جویى» گفته مى‌شود.
متخصّصین علم لغت تصریح مى‌کنند که حیله به این معنا، هم معناى سلبى دارد، و هم جنبه ایجابى؛ و به تعبیر دیگر، هم چاره‌جویى «ممدوح» داریم، و هم «مذموم».
و به عبارت دیگر هم حیله و چاره جویى «مفید و زیبا» متصوّر است، و هم چاره جویى «زشت». بنابراین حیله هم چاره جویى توأم با تقلّب و خباثت را شامل مى‌شود، و هم شامل چاره جویى صحیح و مثبت مى‌گردد.
«حیله» در مصطلح فقها نیز عبارتست از: «التَّوَصُّلُ إِلَى أَمْرِ شَرْعِیّ مِنْ طَرِیقِ حَلَال أَوْ حَرَام»؛ (رسیدن به یک مطلوب شرعى و هدف مشروع، چه این که راه رسیدن به آن، امر حلالى باشد، یا راه مذکور خود غیر مشروع باشد، [چنین چیزى حیله است]). بنابراین، طبق تعریف فقها نیز حیله فقط بارِ منفى ندارد، بلکه هم جنبه مثبت دارد و هم جنبه منفى.
نتیجه این که حیله از نظر کلّى هم بارِ مثبت دارد و هم بارِ منفى. از این رو این واژه در قرآن مجید بر ذات اقدس الهى نیز اطلاق شده است: «وَ هُوَ شَدیدُ الِمحَالِ»(2) یعنى پروردگار اسباب خفیّه و پنهانى را از هر کس دیگر بهتر مى‌داند و بهتر از دیگران مى‌تواند براى رسیدن به مقصودش از آنها استفاده کند.
ولى نمى‌توان انکار کرد که این واژه در فارسى امروز، غالباً به همان معناى منفى و مذموم اطلاق مى‌شود، و شاید در عربى امروز نیز چنین باشد. بدین جهت صفت «حیله گر» را براى انسانهاى حقّه باز به کار مى‌برند.
نتیجه این که حیله از نظر علماى اهل لغت داراى سه معنا است:
1. هرگونه تغییر، دگرگونى و تحوّل.
2. رسیدن به هدف به وسیله اسباب و علل پنهانى؛ چه هدف مثبت و چه منفى.
3. چاره‌جویى منفى و مذموم؛ همان گونه که در فارسى امروز غالباً به این معنا است.
پی‌‌‌نوشت‌ها:
(1). مرحوم علّامه مجلسى؛ دعاى مذکور را در کتاب زاد المعاد (مفتاح الجنان)، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: اعلمى، علاءالدین، موسسه اعلمی، بیروت، 1423 قمری، چاپ: اول، ص 328، الفصل السابع (فی بیان فضیلة و أعمال یوم النیروز) جزء اعمال روز اوّل فروردین شمرده است.
(2). سوره رعد، آیه 13.
منبع: حیله هاى شرعى و چاره جویى هاى صحیح، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: علیان نژادى، ابوالقاسم، مدرسة الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم، 1428 قمری، چاپ: دوم، ص 12.
«حیل» جمع «حیله» از مادّه «حول» به معناى تغییر و دگرگونى است. روایت معروف: «یَا مُحَوِّلَ الْحَوْلِ وَ الاَحْوالِ، حَوِّلْ حَالَنَا اِلى اَحْسَنِ الْحَالِ»(1)؛ (اى دگرگون کننده سال و زمانها و حالات انسانها! حال ما را به بهترین حالات تغیر ده، و به احسن حالات دگرگون ساز) به همین معنا است. اگر سال را هم عرب «حول» مى‌گوید به همین اعتبار است؛ زیرا تحوّل و دگرگونى به وجود آمده، و سال گذشته تبدیل به سال جدید شده است. نتیجه این که ریشه اصلى «حیله» در لغت، تغییر و تحوّل و دگرگونى است.
معناى دوّم: بسیارى از لغات و کلمات در عربى، و حتّى فارسى، به مرور زمان معناى دیگرى، غیر از معناى اوّل، پیدا کرده است، بلکه گاه چندین معناى جدید به وجود مى‌آید، معنى دوّم، سوّم، چهارم و گاه بیشتر.
کلمه حیله نیز چنین سرنوشتى دارد. بر اثر مرور و گذشت زمان معناى دوّمى نیز پیدا کرده، و آن عبارت است از: «رسیدن به یک مسأله از راه اسباب و علل خفیّه و پنهانى» و این همان چیزى است که در فارسى به آن «چاره‌جویى» گفته مى‌شود.
متخصّصین علم لغت تصریح مى‌کنند که حیله به این معنا، هم معناى سلبى دارد، و هم جنبه ایجابى؛ و به تعبیر دیگر، هم چاره‌جویى «ممدوح» داریم، و هم «مذموم».
و به عبارت دیگر هم حیله و چاره جویى «مفید و زیبا» متصوّر است، و هم چاره جویى «زشت». بنابراین حیله هم چاره جویى توأم با تقلّب و خباثت را شامل مى‌شود، و هم شامل چاره جویى صحیح و مثبت مى‌گردد.
«حیله» در مصطلح فقها نیز عبارتست از: «التَّوَصُّلُ إِلَى أَمْرِ شَرْعِیّ مِنْ طَرِیقِ حَلَال أَوْ حَرَام»؛ (رسیدن به یک مطلوب شرعى و هدف مشروع، چه این که راه رسیدن به آن، امر حلالى باشد، یا راه مذکور خود غیر مشروع باشد، [چنین چیزى حیله است]). بنابراین، طبق تعریف فقها نیز حیله فقط بارِ منفى ندارد، بلکه هم جنبه مثبت دارد و هم جنبه منفى.
نتیجه این که حیله از نظر کلّى هم بارِ مثبت دارد و هم بارِ منفى. از این رو این واژه در قرآن مجید بر ذات اقدس الهى نیز اطلاق شده است: «وَ هُوَ شَدیدُ الِمحَالِ»(2) یعنى پروردگار اسباب خفیّه و پنهانى را از هر کس دیگر بهتر مى‌داند و بهتر از دیگران مى‌تواند براى رسیدن به مقصودش از آنها استفاده کند.
ولى نمى‌توان انکار کرد که این واژه در فارسى امروز، غالباً به همان معناى منفى و مذموم اطلاق مى‌شود، و شاید در عربى امروز نیز چنین باشد. بدین جهت صفت «حیله گر» را براى انسانهاى حقّه باز به کار مى‌برند.
نتیجه این که حیله از نظر علماى اهل لغت داراى سه معنا است:
1. هرگونه تغییر، دگرگونى و تحوّل.
2. رسیدن به هدف به وسیله اسباب و علل پنهانى؛ چه هدف مثبت و چه منفى.
3. چاره‌جویى منفى و مذموم؛ همان گونه که در فارسى امروز غالباً به این معنا است.
پی‌‌‌نوشت‌ها:
(1). مرحوم علّامه مجلسى؛ دعاى مذکور را در کتاب زاد المعاد (مفتاح الجنان)، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: اعلمى، علاءالدین، موسسه اعلمی، بیروت، 1423 قمری، چاپ: اول، ص 328، الفصل السابع (فی بیان فضیلة و أعمال یوم النیروز) جزء اعمال روز اوّل فروردین شمرده است.
(2). سوره رعد، آیه 13.
منبع: حیله هاى شرعى و چاره جویى هاى صحیح، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: علیان نژادى، ابوالقاسم، مدرسة الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم، 1428 قمری، چاپ: دوم، ص 12.
