منافات پاسداشت «نوروز» با معارف شریعت اسلام

پرسش :

مگر نوروز از آیین های زرتشتیان نبوده است؟ پس چرا ما مسلمانان آن را ارج می نهیم؟!

پاسخ :
یکی از سؤالاتی که در مورد عید نوروز مطرح می شود، این است که چرا با اینکه این عید از آئین های زرتشتیان است، مورد توجه مسلمانان نیز قرار گرفته است و آن را ارج می نهند؟ ما در ضمن چند نکته به این سؤال پاسخ می دهیم:
 

نوروز یک عید طبیعی در جهان آفرینش است و اختصاص آن به زرتشتیان محل تردید است:

در اینکه عید نوروز، از اعیاد [اختصاصی] رسمی زرتشتیان باشد، نه تنها مدرک معتبری در دسترس نیست، بلکه بزرگان زرتشتی نیز انتساب این عید را به آئین زرتشت  نمی پذیرند.(1) لیکن عید نوروز از آداب و آئین های باستانی در نزد ایرانیان به شمار می رود. این روز، اول فروردین است که در ایران و برخی از کشورهای همسایه، به مناسبت اولین روز آغاز سال هجری شمسی جشن می گیرند.(2)

عید نوروز یک عید طبیعى در جهان آفرینش است؛ فصل زمستان پایان مى ‏گیرد، بهار همراه با حیات طبیعت به فرمان خدا شروع مى‏ شود، شکوفه ‏ها و برگ ها و گل ها بر شاخسار درختان آشکار مى‏ گردد و نشاط و جنبش و حرکت در تمام عالم حیات آغاز مى‏ شود، همگام و همراه شدن با این پدیده عالمِ آفرینش، همگامى با سنّت‏هاى الهى است و نمی تواند اختصاص به کشور یا فرهنگ خاصی داشته باشد.(3)
 

برخی اعمال عید نوروز مورد سفارش اسلام نیز می باشد:

نکته قابل توجّه دیگر این است که بیشتر رسوم نوروز در شمار امورى است که اسلام بر آن، (به صورت کلّى) تأکید نهاده است. مانند: نظافت، خانه‏ تکانى، پوشیدن لباس نو و هدیه دادن به کودکان، عیادت از سالمندان و بیماران، کمک به ارحام و بستگان و افراد نیازمند و آبرومند براى تهیّه لباس و وسایل اوّلیّه زندگى که در سالهاى اخیر در کشور ما ایران به صورت سنّت «هفته نیکوکارى» درآمده است و بسیار پرثمر و مفید است. دید و بازدید و صله رحم و ملاقات دوستان و رفع کدورت ها و بیرون ریختن غم و اندوه ها از دل و آماده شدن براى فعّالیّت‏هاى مختلف ثمربخش در سال نو، و مانند اینها؛ این امور و مانند آن جنبه ‏هاى مثبت مراسم نوروزى است.(4)

لذا به لحاظ شرعی مسأله ارج نهادن مسلمانان ایرانی و سایر کشور ها به نوروز از نظر دین مبین اسلام به عنوان یک جشن ملی و باستانی هیچ مشکلی شرعی ندارد، زیرا آئین نوروز بخصوص اعمال پسندیده آن تحت عنوان مباحات و حتی «مستحبّات» داخل می شوند، همان گونه که امام صادق(علیه السلام) می فرماید: (هرچیزی حلال است مگر اینکه در آن نهی وارد بشود)؛ «کُلُّ شَیْ‏ءٍ مُطْلَقٌ حَتَّى یَرِدَ فِیهِ نَهْی‏».(5)

مسلمانان، نه تنها نوروز بلکه هر روزی را می توانند به یک عید واقعی اسلامی تبدیل کنند، زیرا عید واقعی بندگان صالح خداوند روزی است که در آن معصیت پروردگار نباشد. امام علی(علیه السلام) نیز تاکید فرمودند: (هر روزی که در آن معصیت خدا نشود آن روز عید است)؛ «کُلُّ یَوْمٍ لَا [نَعْصِی اللَّهَ‏] یُعْصَى اللَّهُ فِیهِ فَهُوَ یَوْمُ عِید».(6)

بنابراین اگر در اعیاد مسلم اسلامی و مذهبی مانند: عید فطر، عید قربان، و عید غدیر نیز معصیت خدا صورت گیرد آنها نیز عید واقعی و اسلامی نمی شوند، پس در هر حالی نباید معصیت خدا را انجام داد که از شایع ترین معصیت ها در اعیاد، اسراف، چشم و هم چشمی، فخر فروشی و ... را می توان نام برد که از آنها باید پرهیز شود. ولی در عین حال گرامی داشت این روز از نظر دین مبین اسلام به عنوان یک جشن ملی هیچ مشکل شرعی ندارد.

ضمن اینکه ارج نهادن به عید نوروز آئینی فراگیر بوده و در زمان معصومین(علیهم السلام) نیز رواج داشته است و اگر مخالف اسلام و آموزه های وحیانی بود، حتما ائمه معصومین(ع) صراحتا از آن نهی می کردند. ولی می بینیم هنگامی که نزد ائمه از نوروز صحبت می شده، ایشان نه تنها از آن نهی ننموده و آن را باطل نشمرده اند، بلکه عملاً مردم را به این رفتار پسندیده و محبت آمیز تشویق مى ‏فرموده ‏اند؛ تأیید عملى آن بزرگواران در روایات مشهود است، ازجمله:

1ـ (در روز، عید نوروز براى حضرت على(علیه السلام) هدیه‏ اى آوردند حضرت سؤال کردند: اینها چیست؟ عرض کردند: یا امیر المؤمنین امروز نوروز است و این هدیه به مناسبت نوروز است. حضرت فرمودند: همیشه از این کارها بکنید هر روزتان نوروز باد. و روایت شده که حضرت فرمودند هر روز ما نوروز است)؛ «وَ أُتِیَ عَلِیٌّ(ع) بِهَدِیَّةِ النَّیْرُوزِ، فَقَالَ مَا هَذَا؟ قَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ الْیَوْمُ النَّیْرُوزُ. فَقَالَ اصْنَعُوا لَنَا کُلَّ یَوْمٍ نَیْرُوزاً. رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ نَیْرُوزُنَا کُلُّ یَوْم‏».(7)

2ـ (از امام صادق(علیه السلام) سوال شد. مردى داراى مقام و رتبه بزرگى است و در روزهاى مهرگان و نوروز براى او هدایائى مى ‏آورند و مى‏ خواهند به وسیله آن هدایا به آن شخص نزدیک شوند و با او آشنا گردند آیا هدایا را بپذیرد یا نه؟ حضرت فرمودند: آیا اهداء کنندگان نماز مى ‏گذراند. عرض کردم: آرى. حضرت فرمودند: آرى هدایای آنها را بپذیرد و به آنها نیز محبت و کمک نماید)؛ «سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِاللَّهِ(ع) عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ لَهُ الضَّیْعَةُ الْکَبِیرَةُ، فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْمِهْرَجَانِ وَ النَّیْرُوزِ أَهْدَوْا إِلَیْهِ الشَّیْ‏ءَ لَیْسَ هُوَ عَلَیْهِمْ یَتَقَرَّبُونَ بِذَلِکَ الشَّیْ‏ءِ إِلَیْهِ، فَقَالَ أَ لَیْسَ هُمْ مُصَلِّینَ؟‏ قُلْتُ بَلَى، قَالَ فَلْیَقْبَلْ هَدِیَّتَهُمْ وَ لْیُکَافِهِمْ».(8)

3ـ (براى حضرت على(علیه السلام) هدیه ای آوردند [فالوذج] حضرت سؤال کردند اینها براى چیست؟ عرض کردند اهدائى روز نوروز است فرمودند: هر روز را اگر مى ‏توانید نوروز قرار دهید یعنى هر روز به یکدیگر هدیه دهید و در راه خدا با یکدیگر ارتباط برقرار نمائید)؛ «أَنَّهُ أُهْدِیَ إِلَیْهِ فَالُوذَجٌ، فَقَالَ مَا هَذَا؟ قَالُوا یَوْمُ نَیْرُوزٍ قَالَ فَنَیْرِزُوا إِنْ قَدَرْتُمْ کُلَّ یَوْمٍ یَعْنِی تَهَادَوْا وَ تَوَاصَلُوا فِی اللَّهِ».(9)

هرچند در برخی روایات اعمال مستحبی نیز برای عید نوروز وارد شده است(10) و مشهور فقهاء متأخر به این روایت عمل نموده و فتوا به استحباب غسل در نوروز را داده اند.(11) ولی عده ای از فقهاء به جهت مرسل بودن روایت، به آن عمل نکرده و بیان داشته اند؛ روایت معلی بن خنیس مرسله است که نمی شود به آن اعتماد نمود مگر بنا بر قول تسامح در ادله سنن که مورد قبول بسیاری از مراجع نیست و در مقام عمل تنها از باب رجاء می توان انجام داد.(12)
 

نوروز مقارن با برخی اتفاقات تاریخی مهم دیگر نیز می باشد:

طبق برخی روایات نوروز مقارن با اتفاقات دیگری مثل عید غدیر نیز بوده است که می توان آنها را گرامی داشت. به سندهاى معتبر از «معلّى بن خنیس» نقل شده است که در روز «نوروز» به محضر امام صادق(علیه السلام) شرفیاب شدم. حضرت به من فرمود: «آیا این روز را مى‏ شناسى؟ گفتم: فدایت شوم! این روزى است که ایرانیان آن را بزرگ مى‏ شمارند، و در این روز براى یکدیگر هدایا مى‏ فرستند.

امام(ع) فرمود: این تعظیم و بزرگداشت، به سبب امورى است که از قدیم بوده است که اکنون تفسیر و شرح آن را براى تو بازگو مى‏ کنم. (به علاوه حوادث مطلوب دیگرى در این روز اتفاق افتاده است).

سپس امام(ع) به طور مشروح این امور را ذکر کرد؛ از جمله فرمود: نوروز، روزى است که خداوند متعال، در آن روز، از ارواح بندگانش پیمان گرفت که او را به یگانگى بپرستند و براى او شریکى قرار ندهند، و به پیغمبران و امامان معصوم(علیهم السلام) ایمان آورند.

این روز، روزى است که طوفان حضرت نوح(علیه السلام) فرونشست و کشتى آن حضرت بر کوه «جودى» قرار گرفت.

نوروز روزى است که رسول خدا(صلى الله علیه و آله) بت‏ هاى کافران قریش را در مکّه شکست و پیش از آن حضرت ابراهیم(علیه السلام) نیز، در این روز بت هاى کافران را درهم شکست.

در این روز، رسول خدا(ص) به اصحاب خود امر کرد که با على(علیه السلام) به عنوان امیرمؤمنان بیعت کنند (اشاره به این است که روز عید غدیر مصادف با نوروز بوده است).

نوروز، روزى است که قائم آل محمّد(عج) ظاهر خواهد شد.

آنگاه فرمود: هیچ روز نوروزى نیست مگر آن‏که ما در آن روز انتظار فرج مى‏ کشیم؛ زیرا از روزهاى ما و شیعیان ما است...».(13)

در منابع مختلف تاریخی و حدیثی نیز به مقارنت عید غدیر با نوروز اشاره شده است(14) و با یک محاسبه ساده نیز می توان تاریخی که عید غدیر در آن روز اتفاق افتاده است را بر اساس سال شمسی محاسبه کرد؛ چنانکه در برخی نرم افزار ها از جمله نورالسیره این محاسبه انجام شده است و عید غدیر را مقارن با 28 اسفند دانسته است. البته توجه به دو نکته در این محاسبه ضروروی است:

1. در گاه شماری کهن ایرانی، هر سال 12 ماه و هر ماه 30 روز بود (360=30*12) و پنج روز باقیمانده سال را پنجه دزدیده یا خمسه مسترقه می‌ نامیدند. این پنج روز ملحق به جشن نوروز محسوب می‌ شد. بنا بر این 28 اسفند ملحق به نوروز محسوب می‌ شود. البته محاسبات دیگری نیز برای سال شمسی وجود دارد، اما ساده ترین روش محاسبات که امروز نیز رواج دارد اینگونه است که سال شمسی به صورت ثابت 365 روز (با لحاظ سال کبیسه) باشد و اول فروردین اول نوروز باشد.(15)

2. واقعۀ غدیر خم از ظهر 18 ذی‌ حجه شروع شد و سه روز به طول انجامید تا افراد و گروه‌ های مختلف بتوانند به طور مستقیم و رودررو با پیامبر و امیرالمؤمنین(علیهما السلام) بیعت کنند.(16) یعنی اگر عید غدیر در 28 اسفند اتفاق افتاده باشد، پایان مراسم غدیر 21 ذی‌ حجه، معادل اول فروردین بوده است.
اسلام همه مراسمی که در ایران باستان رواج داشته را تایید نمی کند:
پاره ‏اى از آداب و رسومی که در ایران باستان رواج داشته است شرک ‏آلود، یا گناه ‏آلود است که افراد باایمان و خردمند باید آنها را ترک گویند. آدابی مانند احترام به آتش که سنت آتش پرستان بوده و شرک محسوب می شود(17) یا آتش افروختن و پریدن روی آتش در شب چهارشنبه آخر سال (به نام چهارشنبه سورى) و دست زدن به کارهاى خطرناکى که همه سال ضایعه‏ هاى زیادى براى جوانان و نوجوانان به بار مى‏ آورد و امثال آن، که نه تنها از شریعت دلیلی بر صحت آنها نیست بلکه آنها از عقلانیت نیز به دور بوده و خرافه است، که باید برای ریشه کن شدن آنها تلاش نماییم.(18)

مراسم سیزده بدر نیز از اموری است که توسط بت پرستان رواج یافته و چنانچه به عنوان یک رسم بت‏ پرستى انجام گردد غلط و نارواست؛ امّا اگر به عنوان خارج شدن از شهر و فضاى آلوده آن، و پناه بردن به دل طبیعت و استفاده از هواى پاکیزه آن، و تفریح و استراحت سالم براى شروع مجدّد به کار با انرژى و توان کافى باشد، امر ناشایستى نخواهد بود. به خصوص اگر این کار، همراه با تفکّر و اندیشه در حیات مجدّد درختان و گیاهان باشد، و در نتیجه انسان از حیات آنها درس زندگى بگیرد، و به یاد عظمت و قدرت و علم نامحدود خالق آن بیفتد. بر همین اساس جمهورى اسلامى ایران آن را به روز «طبیعت» تغییر داد.(19)

در مجموع، عید نوروز و مراسم آن، هم به خاطر بعضى روایات و هم به خاطر آثار مثبتى که دارد، نباید حذف شود، ولى باید بعضى از مراسم منفى و ناپسندِ آن را کنار گذاشت. این است روش اولوالالباب و صاحبان اندیشه!(20)

پی‌نوشت‌ها:
(1). از اسطوره تا تاریخ، بهار، مهرداد، گردآوری: اسماعیل‌پور، ابوالقاسم، نشر چشمه، تهران، ‌چاپ اول، 1376 هـ ش، ص 347.
(2). آثارالباقیه عن القرؤن الخالیه، ابوریحان بیرونی، مترجم: دانا سرشت، علی اکبر، امیر کبیر، تهران، چاپ سوم، 1363 هـ ش، ص 290.
(3). کلیات مفاتیح نوین، مکارم شیرازی، ناصر، انتشارات مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، قم‏، 1390 هـ ش‏، چاپ بیست و نهم، ص 907.
(4). همان.
(5). من لایحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على‏، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، قم، 1413 هـ ق، چاپ دوم، ج ‏1، ص 317.
(6). نهج البلاغة، شریف الرضی، محمد بن حسین‏، محقق: صبحی صالح، انتشارات هجرت‏، قم، 1414 هـ ق، چاپ اول، ص 551.
(7). من لایحضره الفقیه، همان، ج ‏3، ص 300.
(8). همان.
(9). دعائم الإسلام، ابن حیون، نعمان بن محمد مغربى‏، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام‏)، قم، 1385 هـ ش، چاپ دوم، ج ‏2، ص 326.
(10). معلی بن خنیس از امام صادق(ع) نقل می کند: «در روز نوروز غسل کن، پاکترین جامه خود را بپوش عطر بزن و آن روز روزه باش‏ بعد از این که نوافل و ظهر و عصر را خواندی چهار رکعت نماز بجا بیاور...». بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت، 1403 هـ ق، چاپ دوم، ج‏ 56، ص 96 و 101 و 119.
(11). صاحب جواهر می گوید: غسل نوروز بین متأخرین مشهور است به خاطر روایت معلی بن خنیس از امام صادق(ع) که از مصباح نقل شد در این مسأله مخالفی نیافتیم. جواهر الکلام، نجفی، محمدحسن، داراحیاءالتراث العربی، بیروت، 1981 م، چاپ هفتم، ج 5، ص 42.
(12). کتاب النکاح، مکارم شیرازی، ناصر، انتشارات مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، قم‏، 1424 هـ ق‏، چاپ اول‏، ج‏ 7، ص 133؛ موسوعه امام خویی، الموسوی الخوئی، ابوالقاسم، موسسه احیاء آثار الامام الخوئی، قم، 1414 هـ ق، چاپ اول، ج 10، ص 50.
(13). بحار الأنوار، همان.
(14). هندى کرناتکى، محمد عبد الحسین، تذکرة الطریق فى مصائب حجاج بیت الله العتیق، هندى کرناتکى، محمد عبد الحسین، نشر مورخ، قم، 1386 هـ ش، چاپ اول، ص 73؛ فارسنامه ناصرى، فسایى، حسن بن حسن، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1382 هـ ش، چاپ سوم، ج 1، ص 835؛ آسمان و جهان، مجلسى، محمدباقر، ترجمه: محمد باقر کمره‏ اى‏، انتشارات اسلامیه‏، تهران‏، 1351 هـ ش‏، چاپ اول‏، ج‏ 3، ص 112.
(15). ر.ک: آسمان و جهان، همان، ج 3، ص 104.
(16). حق الیقین، مجلسی، محمدباقر، انتشارات اسلامیه، تهران، بی تا، چاپ اول، ص 102؛ الغدیر، امینی، عبدالحسین، بنیاد بعثت، تهران، بی تا، چاپ اول، ج‏ 2، ص 179.
(17). استفتائات جدید، مکارم شیرازی، ناصر، انتشارات مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، قم‏، 1427 هـ ق‏، چاپ دوم، ج ‏3، ص 572.
(18). کلیات مفاتیح نوین، همان.
(19). قهرمان توحید، شرح و تفسیر آیات مربوط به حضرت ابراهیم(ع)، مکارم شیرازی، ناصر، انتشارات مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، قم‏، 1388 هـ ش‏، چاپ اول، ص 84.
(20). ر.ک: کلیات مفاتیح نوین، همان، ص 906-907.