نقش نماز جمعه در آموزش و ترویج فرهنگ اسلامی
پرسش :
نماز جمعه چه نقشی در آموزش و ترویج تعالیم اسلامی ایفا می کند؟
پاسخ :
نماز جمعه یکى از مهم ترین اجتماعات عبادى ـ سیاسى اسلامى است که تأثیر آن در آموزش مستقیم و غیر مستقیم جامعه اسلامى، بسیار قوى است.
این نماز پرشکوه هر هفته یک بار تشکیل مى شود، و تمام مسلمانان یک شهر موظف اند در یک نماز جمعه شرکت کنند.(1)
در نماز جمعه دو خطبه قبل از نماز خوانده مى شود که مشتمل بر مواعظ و اندرزها و امر به تقوا و پرهیزکارى، و به ویژه مسائل اجتماعى و سیاسى مهم جامعه است که از یک سو روح و جان را تلطیف کرده و از آلودگی هاى گناه شستشو مى کند؛ و از سوى دیگر آگاهى فراوانى به مردم در زمینه معارف اسلامى و رویدادهاى مهمّ اجتماعى و سیاسى و چگونگى موضع گیرى صحیح در برابر آنها را مى دهد، و از سوى سوّم جلب همکارى عموم را براى حلّ مشکلات در پرتو تجدید روح دینى و نشاط معنوى فراهم مى سازد.
خواندن دو خطبه از واجبات نماز جمعه است؛ و در آداب خطبه در روایات اسلامى و کتب فقهى آمده است که خطیب باید صداى خود را چندان بلند کند که همه مردم صداى او را بشنوند، و به هنگام ایراد خطبه همه باید خاموش باشند و به سخنان خطیب گوش فرا دهند و رو به سوى او باشند.
شایسته است خطیب، مردى فصیح، بلیغ، آگاه به اوضاع و احوال مسلمین و باخبر از مصالح مسلمین و شجاع و صریح اللهجه در بیان حق باشد، به علاوه حسن اعمال و رفتار او در جامعه سبب تأثیر و نفوذ کلامش گردد و زندگى او مردم را به یاد خدا بیندازد.
در خطبه ها باید مسائل مهمّى که با دین و دنیاى مسلمین ارتباط دارد مطرح گردد، و آنچه مورد نیاز مردم در داخل و خارج کشورهاى اسلامى و منطقه است، مورد بحث قرار گیرد، و مسائل مهمّ سیاسى و اجتماعى و اقتصادى با در نظر گرفتن اولویّتها مطرح گردد، و به مردم آگاهى لازم داده شود؛ و آنها را از توطئه هاى دشمنان باخبر سازد، و برنامه هاى کوتاه مدت و درازمدت را براى خنثى کردن نقشه هاى آنها گوشزد نماید.
خطیب باید بسیار هوشیار و بیدار و اهل فکر و مطالعه در مسائل معنوى و مادّى اسلام باشد، و از این مراسمِ بزرگ حداکثر استفاده را براى آگاه ساختن مسلمین و پیشرفت اهداف اسلامى بنماید.
در حدیث جامع و پرمعنایى از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) مى خوانیم که فرمودند:
«خطبه نماز جمعه براى این قرار داده شده که نماز جمعه یک برنامه عمومى است، خداوند مى خواهد به امیر مسلمانان امکان دهد، تا مردم را موعظه کند و به اطاعت ترغیب نماید و از معصیت الهى برحذر دارد».
سپس افزودند: «وَ تَوْقِیفِهِمْ عَلى ما اَرادَ مِنْ مَصْلَحَةِ دینِهِمْ وَ دُنْیاهُمْ وَ یُخْبِرُهُمْ بِما وَرَدَ عَلَیْهِمْ مِنَ الآفاقِ مِنَ الاَهْوالِ الَّتى لَهُمْ فیها المَضَرَّةُ وَ الْمَنْفَعَةُ»(2)؛
(و آنها را از اخبار و حوادث مهمى که از نقاط مختلف به او مى رسد و در سود و زیان و سرنوشت آنها مؤثّر است، مطّلع سازد).
سپس فرمودند: «اینکه براى نماز جمعه دو خطبه قرار داده شده؛ به خاطر این است که در یکى حمد و ثنا و تمجید و تقدیس الهى (و مسائل معنوى و اخلاقى) مطرح کنند، و در دیگرى نیازها و هشدارها و دعاها را قرار دهند؛ و اوامر و نواهى و دستورهایى که مربوط به صلاح و فساد جامعه اسلامى است؛ به اطلاع آنها برسانند».
نقشى که امروز نماز جمعه، براى آگاه سازى مردم از مسائل سیاسى و اجتماعى دارد، بر کسى پوشیده نیست و بسیار مى شود که تبلیغات سوء دشمنان که در طول هفته با استفاده از وسائل ارتباط جمعى مجهّز جهان انجام مى گیرد با یک خطبه حساب شده نماز جمعه خنثى مى گردد؛ و اگر مسلمین قدر این برنامه مهمّ اسلامى را بشناسند و همانگونه که اسلام خواسته است انجام دهند، و مانند بعضى از دولت هاى ضعیف النّفس یا دست نشانده، هویّت این عبادت بزرگ را مسخ نکنند، به عمق تأثیرات آن از نظر فرهنگى و آموزشى آشنا، و از برکات آن بهره مند مى شوند.
نماز عیدین (عید فطر و عید قربان) که شباهت زیادى با نماز جمعه دارد مخصوصاً از نظر وجود دو خطبه که در اینجا بعد از نماز بجا آورده مى شود، همان آثار و برکات نماز جمعه را مى تواند داشته باشد.
پی‌نوشت‌ها:
(1). این عقیده پیروان مکتب اهل بیت(علیهم السلام) است؛ در حالى که گروهى از اهل سنت اجازه مى دهند نمازهاى جمعه متعدد همانند نماز جماعت هاى روزانه در مساجد مختلف تشکیل شود. (الفقه على المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت وفقاً لمذهب أهل البیت(علیهم السلام)، جزیرى، عبدالرحمن، غروى، یاسر مازح، سید محمد، دار الثقلین، بیروت، لبنان، 1419 قمری، چاپ: اول، ج 1، ص 521، (تعدد المساجد التی تقام فیها الجمعة)).
(2). عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: لاجوردى، مهدى، نشر جهان، تهران، 1378 قمری، چاپ: اول، ج 2، ص 111، باب 34 (العلل التی ذکر الفضل بن شاذان فی آخرها أنه سمعها من الرضا علی بن موسى مرة بعده مرة و شیئا بعد شیء فجمعها و أطلق لعلی بن محمد بن قتیبة النیسابوری روایتها عنه عن الرضا)؛ علل الشرائع، ابن بابویه، محمد بن على، کتابفروشى داورى، قم، 1385 شمسی / 1966 میلادی، چاپ: اول، ج 1، ص 265، باب 182 (علل الشرائع و أصول الإسلام)؛ وسائل الشیعة، عاملى، شیخ حر، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1409 قمری، چاپ: اول، ج 7، ص 344، باب 25 (کیفیة الخطبتین و ما یعتبر فیهما)؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 قمری، چاپ: دوم، ج 86، ص 201، تبیین.
منبع: پیام قرآن، آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازى، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1386 شمسی، چاپ: نهم، ج 10، ص 269.
نماز جمعه یکى از مهم ترین اجتماعات عبادى ـ سیاسى اسلامى است که تأثیر آن در آموزش مستقیم و غیر مستقیم جامعه اسلامى، بسیار قوى است.
این نماز پرشکوه هر هفته یک بار تشکیل مى شود، و تمام مسلمانان یک شهر موظف اند در یک نماز جمعه شرکت کنند.(1)
در نماز جمعه دو خطبه قبل از نماز خوانده مى شود که مشتمل بر مواعظ و اندرزها و امر به تقوا و پرهیزکارى، و به ویژه مسائل اجتماعى و سیاسى مهم جامعه است که از یک سو روح و جان را تلطیف کرده و از آلودگی هاى گناه شستشو مى کند؛ و از سوى دیگر آگاهى فراوانى به مردم در زمینه معارف اسلامى و رویدادهاى مهمّ اجتماعى و سیاسى و چگونگى موضع گیرى صحیح در برابر آنها را مى دهد، و از سوى سوّم جلب همکارى عموم را براى حلّ مشکلات در پرتو تجدید روح دینى و نشاط معنوى فراهم مى سازد.
خواندن دو خطبه از واجبات نماز جمعه است؛ و در آداب خطبه در روایات اسلامى و کتب فقهى آمده است که خطیب باید صداى خود را چندان بلند کند که همه مردم صداى او را بشنوند، و به هنگام ایراد خطبه همه باید خاموش باشند و به سخنان خطیب گوش فرا دهند و رو به سوى او باشند.
شایسته است خطیب، مردى فصیح، بلیغ، آگاه به اوضاع و احوال مسلمین و باخبر از مصالح مسلمین و شجاع و صریح اللهجه در بیان حق باشد، به علاوه حسن اعمال و رفتار او در جامعه سبب تأثیر و نفوذ کلامش گردد و زندگى او مردم را به یاد خدا بیندازد.
در خطبه ها باید مسائل مهمّى که با دین و دنیاى مسلمین ارتباط دارد مطرح گردد، و آنچه مورد نیاز مردم در داخل و خارج کشورهاى اسلامى و منطقه است، مورد بحث قرار گیرد، و مسائل مهمّ سیاسى و اجتماعى و اقتصادى با در نظر گرفتن اولویّتها مطرح گردد، و به مردم آگاهى لازم داده شود؛ و آنها را از توطئه هاى دشمنان باخبر سازد، و برنامه هاى کوتاه مدت و درازمدت را براى خنثى کردن نقشه هاى آنها گوشزد نماید.
خطیب باید بسیار هوشیار و بیدار و اهل فکر و مطالعه در مسائل معنوى و مادّى اسلام باشد، و از این مراسمِ بزرگ حداکثر استفاده را براى آگاه ساختن مسلمین و پیشرفت اهداف اسلامى بنماید.
در حدیث جامع و پرمعنایى از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) مى خوانیم که فرمودند:
«خطبه نماز جمعه براى این قرار داده شده که نماز جمعه یک برنامه عمومى است، خداوند مى خواهد به امیر مسلمانان امکان دهد، تا مردم را موعظه کند و به اطاعت ترغیب نماید و از معصیت الهى برحذر دارد».
سپس افزودند: «وَ تَوْقِیفِهِمْ عَلى ما اَرادَ مِنْ مَصْلَحَةِ دینِهِمْ وَ دُنْیاهُمْ وَ یُخْبِرُهُمْ بِما وَرَدَ عَلَیْهِمْ مِنَ الآفاقِ مِنَ الاَهْوالِ الَّتى لَهُمْ فیها المَضَرَّةُ وَ الْمَنْفَعَةُ»(2)؛
(و آنها را از اخبار و حوادث مهمى که از نقاط مختلف به او مى رسد و در سود و زیان و سرنوشت آنها مؤثّر است، مطّلع سازد).
سپس فرمودند: «اینکه براى نماز جمعه دو خطبه قرار داده شده؛ به خاطر این است که در یکى حمد و ثنا و تمجید و تقدیس الهى (و مسائل معنوى و اخلاقى) مطرح کنند، و در دیگرى نیازها و هشدارها و دعاها را قرار دهند؛ و اوامر و نواهى و دستورهایى که مربوط به صلاح و فساد جامعه اسلامى است؛ به اطلاع آنها برسانند».
نقشى که امروز نماز جمعه، براى آگاه سازى مردم از مسائل سیاسى و اجتماعى دارد، بر کسى پوشیده نیست و بسیار مى شود که تبلیغات سوء دشمنان که در طول هفته با استفاده از وسائل ارتباط جمعى مجهّز جهان انجام مى گیرد با یک خطبه حساب شده نماز جمعه خنثى مى گردد؛ و اگر مسلمین قدر این برنامه مهمّ اسلامى را بشناسند و همانگونه که اسلام خواسته است انجام دهند، و مانند بعضى از دولت هاى ضعیف النّفس یا دست نشانده، هویّت این عبادت بزرگ را مسخ نکنند، به عمق تأثیرات آن از نظر فرهنگى و آموزشى آشنا، و از برکات آن بهره مند مى شوند.
نماز عیدین (عید فطر و عید قربان) که شباهت زیادى با نماز جمعه دارد مخصوصاً از نظر وجود دو خطبه که در اینجا بعد از نماز بجا آورده مى شود، همان آثار و برکات نماز جمعه را مى تواند داشته باشد.
پی‌نوشت‌ها:
(1). این عقیده پیروان مکتب اهل بیت(علیهم السلام) است؛ در حالى که گروهى از اهل سنت اجازه مى دهند نمازهاى جمعه متعدد همانند نماز جماعت هاى روزانه در مساجد مختلف تشکیل شود. (الفقه على المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت وفقاً لمذهب أهل البیت(علیهم السلام)، جزیرى، عبدالرحمن، غروى، یاسر مازح، سید محمد، دار الثقلین، بیروت، لبنان، 1419 قمری، چاپ: اول، ج 1، ص 521، (تعدد المساجد التی تقام فیها الجمعة)).
(2). عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: لاجوردى، مهدى، نشر جهان، تهران، 1378 قمری، چاپ: اول، ج 2، ص 111، باب 34 (العلل التی ذکر الفضل بن شاذان فی آخرها أنه سمعها من الرضا علی بن موسى مرة بعده مرة و شیئا بعد شیء فجمعها و أطلق لعلی بن محمد بن قتیبة النیسابوری روایتها عنه عن الرضا)؛ علل الشرائع، ابن بابویه، محمد بن على، کتابفروشى داورى، قم، 1385 شمسی / 1966 میلادی، چاپ: اول، ج 1، ص 265، باب 182 (علل الشرائع و أصول الإسلام)؛ وسائل الشیعة، عاملى، شیخ حر، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1409 قمری، چاپ: اول، ج 7، ص 344، باب 25 (کیفیة الخطبتین و ما یعتبر فیهما)؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 قمری، چاپ: دوم، ج 86، ص 201، تبیین.
منبع: پیام قرآن، آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازى، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1386 شمسی، چاپ: نهم، ج 10، ص 269.
