معنای عبارات فظ و غلیظ القلب در آیه 159 سوره آل عمران

پرسش :

منظور از عبارات «فظ» و «غلیظ القلب» در آیه 159 سوره آل عمران چیست؟

پاسخ :
خداوند در آیه 159 سوره آل عمران می فرماید: «فَبِما رَحْمَة مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظّاً غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِى الاْمْرِ فَاِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ اِنَّ اللّه یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلیْنَ»؛ (به [برکت] رحمت الهى، در برابر آنان[ مردم] نرم و [مهربان] شدى! و اگر خشن و سنگدل بودى، از اطراف تو، پراکنده مى شدند، پس آنها را ببخش و براى آنها آمرزش بطلب، و در کارها، با آنان مشورت کن! اما هنگامى که تصمیم گرفتى، [قاطع باش و] بر خدا توکل کن! زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد).

در این آیه، دو واژه «فظّ» و «غلیظ القلب» هر دو به معنى تأکید هستند یا دو معنى متفاوت؟ مرحوم «طبرسى» در «مجمع البیان» در تعبیری جالب و جامع مى نویسد: «بعضى گفته اند جمع بین این دو وصف با این که هر دو از نظر معنى قریب الافق هستند به خاطر این است که «فَظّ» معمولا در مورد خشونت در سخن به کار مى رود، و «غَلیظَ الْقَلْبِ» در مورد خشونت در عمل که ناشى از سنگدلى است. بنابراین هر دو به معنى خشونت است، ولى یکى به معنى خشونت در سخن، و دیگرى خشونت در برخورد عملى است.

منبع: اخلاق در قرآن‏، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، مدرسة الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم‏، 1377 ش،‏ چاپ اول‏، ج 3، ص 137.