انواع کارکردها و آثار نماز
پرسش :
کارکردهای نماز چیست؟
پاسخ :
نماز ستون دین و رکن اصلی آن است «الصلاة عمود الدین» و دائما روح را با خداوند رحمان و صفات نیکوی او مرتبط می سازد. به طور کلی وقتی یک دین با عملی زنده و روزانه توأم نباشد - که میان بنده و آفریدگار را ارتباط دهد و روح را به سوی رستگاری بکشاند - بی مفهوم خواهد بود.
امام باقر (علیه السلام) به یکی از یارانش فرمود: «آیا می خواهی ریشه، شاخه و بلندترین قله اسلام را به تو معرفی کنم؟ عرض کرد: بله، فدایت شوم! آن حضرت فرمود: ریشه اش نماز، شاخه اش زکات و قله مرتفعش جهاد است».(1)
فلسفه مهم تری که برای نماز هست، این است که انسان را به یاد خدا می اندازد و آن ریشه اصلی هر خیر و سعادت است.
امام صادق (علیه السلام) در مورد آیه «و لذکرالله اکبر» می فرماید: منظور این است که به یاد خدا بیافتد و به سراغ حلال برود و با یاد خدا از حرام چشم بپوشد.(2)
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) از یاران خود سؤال فرمود: «اگر بر در خانه کسی نهری از آب صاف و پاکیزه باشد و در هر روز پنج بار خود را در آن شست و شو دهد، آیا چیزی از آلودگی و کثافت در بدن او می ماند؟» یاران عرض کردند: نه؛ حضرت فرمود: «نماز درست همانند این آب جاری است. هر زمان که انسان نماز می خواند، گناهانی که در میان دو نماز انجام شده است، از میان می رود».
اصولاً یاد خدا مایه حیات و آرامش دل ها است و هیچ چیز چنین آرامشی را ایجاد نمی کند. بسیاری از دانشمندان علوم روانی و روان پزشکان، به این نکته پی برده اند که دعا و بر پا داشتن نماز و اعتقاد محکم به خداوند و دین، نگرانی، تشویش، یأس و ترس را - که موجب بسیاری از بیماری های روحی است - بر طرف می سازد.
انسان ناخودآگاه در مواقع ترس و ناامیدی، نام خدا را به زبان می آورد و از او یاری می طلبد. پس به یاد داشتن، به یاد آوردن و ارتباط با خداوند سبحان، از طریق نماز به سهولت امکان پذیر است.
امام صادق (علیه السلام) می فرماید: هنگامی که با غمی از غم های دنیا روبه رو می شوید، وضو گرفته به مسجد بروید، نماز بخوانید و دعا کنید؛ زیرا خداوند دستور داده است: «... و استعینوا بالصبر و الصلاة...»(4).
هرگاه برای امیرالمؤمنین (علیه السلام) مشکلی پیش می آمد، نماز می خواندند و به دنبال حل مشکل می رفتند.(5)
سپاسگزاری از خدا (نماز) خود انگیزه ای محکم و دستاویزی مطمئن، برای افزایش معنویت و اتصال به سرچشمه معنویت است. بدیهی است افزایش معنویت، روح و روان انسانی را متعالی می سازد.
نماز با متوجه نمودن انسان، به سوی خدا و صفات نیکوی الهی و روز قیامت، آدمی را از بدی ها باز می دارد و فضایل اخلاقی و انسانی را در وی تقویت و به اخلاق الهی آراسته می کند. فلسفه بزرگ نماز، باز داشتن انسان از زشتی ها و منکرات است و از آنجا که انسان را به یاد نیرومندترین عامل باز دارنده (یعنی اعتقاد به مبداء و معاد) می اندازد، دارای اثر بازدارندگی از فحشا و منکر است. نماز خودبینی، کبر و غرور را در هم می شکند؛ چنان که امام علی (علیه السلام) فرمود:
«... خداوند ایمان را برای پاکسازی انسان ها از شرک واجب کرده است و نماز را برای پاکسازی از کبر و...»(8).
«اگر نمازگزار بداند که چقدر از رحمت خداوند او را فرا گرفته، سرش را از سجده بر نخواهد داشت»(9).
«نماز وسیله تقرب هر پرهیزکار به خداوند است»(10).
«نمازش ترک نشود؛ قسمتی از اموال خود را متعلق به بینوایان و محرومان بداند؛ روز جزا را باور داشته باشد و خود را از عذاب پروردگار ایمن نداند؛ دامان خود را از شهوترانی پاس نگه دارد؛ و به امانت ها و پیمان خود وفادار باشد؛ برای حفظ حقوق مردم نترسد و برای شهادت قیام کند».
علاوه بر این شعارهای متن نماز، خود سازنده و تربیت کننده فرد و اجتماع است. نماز روح انضباط را در انسان تقویت می کند؛ چرا که دقیقا باید در اوقات معینی انجام گیرد که تأخیر و تقدم آداب و احکام آن، موجب بطلان نماز می شود(11).
رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمود: «کسی که نماز را سبک شمارد، شفاعت من شامل حال او نمی شود»(12).
باید توجه داشت که هر روز مسلمانان - بدون هیچ گونه امتیازی - با شنیدن صدای اذان، دست از کارهای دنیا شسته، برای نماز جماعت گرد هم جمع می شوند و روح ایمان، وحدت، همبستگی، تعاون و همیاری - که ضامن اجرای قوانین است - در آنان تجدید وتقویت می گردد.
در قرآن آمده است: «نماز شب انسان را به مقام والای معنوی می رساند».
امام علی (علیه السلام) می فرماید: «محبوب ترین اعمال نزد خداوند نماز است.»
همچنین خداوند در سوره «نور» (آیات 37 و 56 و 63) و سوره «اسرا» (آیات 88، 64، 78، 79، 106 و 110) انسان را به تفکر و تعقل در مورد نماز و آیات الهی فرا می خواند.
حضرت امام رضا (علیه السلام) فرمود: «علت تشریع نماز این است که توجه و اقرار به ربوبیت پروردگار و مبارزه با شرک و بت پرستی، قیام در پیشگاه پروردگار در نهایت خضوع و نهایت تواضع، اعتراف به گناهان، تقاضای بخشش از معاصی گذشته و نهادن پیشانی بر زمین برای تعظیم پروردگار است تا گرد و غبار فراموش کاری بر دل او ننشیند. همچنین مداومت ذکر خداوند در شب و روز سبب می شود که انسان مولا، مدبر و خالق خود را فراموش نکند»(13).
پی‌نوشت‌ها:
1. الکافی، ج 2، ص20.
1. تفسیر نمونه، ج 16، ص 289.
3. سوره رعد، آیه 28.
4. مجمع البیان، ذیل آیه 44 سوره بقره.
5. تفسیر نمونه، ج1، ذیل آیات 46-44، سوره بقره.
6. سوره مؤمنون، آیه 1 و 2.
7. سوره عنکبوت، آیه 45.
8. نهج البلاغه، کلمات قصار 252.
9. غررالحکم، ح 3347.
10. نهج البلاغه، کلمات قصار 136.
11. تفسیر نمونه، ج 16، ص 289.
12. الکافی، ج 6، ص 400.
13. وسائل الشیعه، ج 3، ص 5.
منبع: یکصد و ده پرسش و پاسخ درباره نماز، مجتبی کلباسی، تهران: انتشارات ستاد اقامه نماز، چاپ: اول، زمستان 1386.
انواع کارکردها و آثار نماز عبارتند از:
الف) کارکرد روحی
نماز ستون دین و رکن اصلی آن است «الصلاة عمود الدین» و دائما روح را با خداوند رحمان و صفات نیکوی او مرتبط می سازد. به طور کلی وقتی یک دین با عملی زنده و روزانه توأم نباشد - که میان بنده و آفریدگار را ارتباط دهد و روح را به سوی رستگاری بکشاند - بی مفهوم خواهد بود. امام باقر (علیه السلام) به یکی از یارانش فرمود: «آیا می خواهی ریشه، شاخه و بلندترین قله اسلام را به تو معرفی کنم؟ عرض کرد: بله، فدایت شوم! آن حضرت فرمود: ریشه اش نماز، شاخه اش زکات و قله مرتفعش جهاد است».(1)
فلسفه مهم تری که برای نماز هست، این است که انسان را به یاد خدا می اندازد و آن ریشه اصلی هر خیر و سعادت است.
امام صادق (علیه السلام) در مورد آیه «و لذکرالله اکبر» می فرماید: منظور این است که به یاد خدا بیافتد و به سراغ حلال برود و با یاد خدا از حرام چشم بپوشد.(2)
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) از یاران خود سؤال فرمود: «اگر بر در خانه کسی نهری از آب صاف و پاکیزه باشد و در هر روز پنج بار خود را در آن شست و شو دهد، آیا چیزی از آلودگی و کثافت در بدن او می ماند؟» یاران عرض کردند: نه؛ حضرت فرمود: «نماز درست همانند این آب جاری است. هر زمان که انسان نماز می خواند، گناهانی که در میان دو نماز انجام شده است، از میان می رود».
ب) آرامش بخشی نماز
«همانا با یاد خداوند دل ها آرامش می یابد».(3)اصولاً یاد خدا مایه حیات و آرامش دل ها است و هیچ چیز چنین آرامشی را ایجاد نمی کند. بسیاری از دانشمندان علوم روانی و روان پزشکان، به این نکته پی برده اند که دعا و بر پا داشتن نماز و اعتقاد محکم به خداوند و دین، نگرانی، تشویش، یأس و ترس را - که موجب بسیاری از بیماری های روحی است - بر طرف می سازد.
انسان ناخودآگاه در مواقع ترس و ناامیدی، نام خدا را به زبان می آورد و از او یاری می طلبد. پس به یاد داشتن، به یاد آوردن و ارتباط با خداوند سبحان، از طریق نماز به سهولت امکان پذیر است.
امام صادق (علیه السلام) می فرماید: هنگامی که با غمی از غم های دنیا روبه رو می شوید، وضو گرفته به مسجد بروید، نماز بخوانید و دعا کنید؛ زیرا خداوند دستور داده است: «... و استعینوا بالصبر و الصلاة...»(4).
هرگاه برای امیرالمؤمنین (علیه السلام) مشکلی پیش می آمد، نماز می خواندند و به دنبال حل مشکل می رفتند.(5)
ج) ایجاد تمرکز
توجه و تمرکز - که از شرایط مهم نماز است - وسیله ای برای پرورش و تمرین حضور ذهن و تمرکز حواس است که در زندگی بسیار حایز اهمیت بوده و بیشتر موفقیت های انسان، در نتیجه همین تمرکز فکر وتوجه کامل و حضور ذهن است: «به راستی مؤمنان رستگارند، کسانی که در نمازشان خشوع می ورزند»(6).سپاسگزاری از خدا (نماز) خود انگیزه ای محکم و دستاویزی مطمئن، برای افزایش معنویت و اتصال به سرچشمه معنویت است. بدیهی است افزایش معنویت، روح و روان انسانی را متعالی می سازد.
د) کارکرد بازدارندگی
«ان الصلاة تنهی عن الفحشاء و المنکر...»(7).نماز با متوجه نمودن انسان، به سوی خدا و صفات نیکوی الهی و روز قیامت، آدمی را از بدی ها باز می دارد و فضایل اخلاقی و انسانی را در وی تقویت و به اخلاق الهی آراسته می کند. فلسفه بزرگ نماز، باز داشتن انسان از زشتی ها و منکرات است و از آنجا که انسان را به یاد نیرومندترین عامل باز دارنده (یعنی اعتقاد به مبداء و معاد) می اندازد، دارای اثر بازدارندگی از فحشا و منکر است. نماز خودبینی، کبر و غرور را در هم می شکند؛ چنان که امام علی (علیه السلام) فرمود:
«... خداوند ایمان را برای پاکسازی انسان ها از شرک واجب کرده است و نماز را برای پاکسازی از کبر و...»(8).
«اگر نمازگزار بداند که چقدر از رحمت خداوند او را فرا گرفته، سرش را از سجده بر نخواهد داشت»(9).
«نماز وسیله تقرب هر پرهیزکار به خداوند است»(10).
ه) کارکرد تربیتی، اجتماعی
نظافت و طهارت لباس و بدن، غصبی نبودن لباس و محل نماز، وقت شناسی و... از شرایط صحت نماز است و نمازگزار واقعی، طبق آیات 19 تا 35 سوره «معارج»، کسی است که:«نمازش ترک نشود؛ قسمتی از اموال خود را متعلق به بینوایان و محرومان بداند؛ روز جزا را باور داشته باشد و خود را از عذاب پروردگار ایمن نداند؛ دامان خود را از شهوترانی پاس نگه دارد؛ و به امانت ها و پیمان خود وفادار باشد؛ برای حفظ حقوق مردم نترسد و برای شهادت قیام کند».
علاوه بر این شعارهای متن نماز، خود سازنده و تربیت کننده فرد و اجتماع است. نماز روح انضباط را در انسان تقویت می کند؛ چرا که دقیقا باید در اوقات معینی انجام گیرد که تأخیر و تقدم آداب و احکام آن، موجب بطلان نماز می شود(11).
رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمود: «کسی که نماز را سبک شمارد، شفاعت من شامل حال او نمی شود»(12).
و) کارکرد سیاسی
یکی از امتیازات حکومت اسلامی، بر سایر مکتب های سیاسی، نمازو سایر برنامه های عملی آن است؛ چرا که همه مکتب ها، در ابتدا صحبت از خلق می کنند و نویدهای بسیار به مردم می دهند. مردم نیز قول پیروی، فداکاری و همبستگی می دهند. اما پس از مدتی، ایده ها، شعارها، وعده ها و قرارها به دست فراموشی سپرده می شود و به وضع اختناق و استعمار باز می گردند. اما اسلام با برنامه های عملی و تمرین های روزانه و شعارهای سازنده اذان، اقامه و سایر عبادات، ایده ها و تعهدات و مسؤولیت ها را در میان همه اقشار، زنده و پایدار می دارد و باعث می شود که دولت و ملت، همواره به عهد خود وفادار بمانند.باید توجه داشت که هر روز مسلمانان - بدون هیچ گونه امتیازی - با شنیدن صدای اذان، دست از کارهای دنیا شسته، برای نماز جماعت گرد هم جمع می شوند و روح ایمان، وحدت، همبستگی، تعاون و همیاری - که ضامن اجرای قوانین است - در آنان تجدید وتقویت می گردد.
ز) کارکرد معنوی
حضرت علی (علیه السلام) می فرماید: «نماز گناهان را مانند ریزش برگ فرو می ریزد».در قرآن آمده است: «نماز شب انسان را به مقام والای معنوی می رساند».
امام علی (علیه السلام) می فرماید: «محبوب ترین اعمال نزد خداوند نماز است.»
همچنین خداوند در سوره «نور» (آیات 37 و 56 و 63) و سوره «اسرا» (آیات 88، 64، 78، 79، 106 و 110) انسان را به تفکر و تعقل در مورد نماز و آیات الهی فرا می خواند.
حضرت امام رضا (علیه السلام) فرمود: «علت تشریع نماز این است که توجه و اقرار به ربوبیت پروردگار و مبارزه با شرک و بت پرستی، قیام در پیشگاه پروردگار در نهایت خضوع و نهایت تواضع، اعتراف به گناهان، تقاضای بخشش از معاصی گذشته و نهادن پیشانی بر زمین برای تعظیم پروردگار است تا گرد و غبار فراموش کاری بر دل او ننشیند. همچنین مداومت ذکر خداوند در شب و روز سبب می شود که انسان مولا، مدبر و خالق خود را فراموش نکند»(13).
پی‌نوشت‌ها:
1. الکافی، ج 2، ص20.
1. تفسیر نمونه، ج 16، ص 289.
3. سوره رعد، آیه 28.
4. مجمع البیان، ذیل آیه 44 سوره بقره.
5. تفسیر نمونه، ج1، ذیل آیات 46-44، سوره بقره.
6. سوره مؤمنون، آیه 1 و 2.
7. سوره عنکبوت، آیه 45.
8. نهج البلاغه، کلمات قصار 252.
9. غررالحکم، ح 3347.
10. نهج البلاغه، کلمات قصار 136.
11. تفسیر نمونه، ج 16، ص 289.
12. الکافی، ج 6، ص 400.
13. وسائل الشیعه، ج 3، ص 5.
منبع: یکصد و ده پرسش و پاسخ درباره نماز، مجتبی کلباسی، تهران: انتشارات ستاد اقامه نماز، چاپ: اول، زمستان 1386.
