خانواده و بحران هویت در نوجوان (بخش اول)

نوجوانی دوران شکل گیری هویت انسان است. 
 

در جریان رشد انسان، سال های حساسی وجود دارد که نقش خود را در تمام زندگی فرد برجای می گذارد. سال های آغازین کودکی و دوره ی نوجوانی از این مراحل مهم است.
نوجوانی دوران گذار از مرحله ی کودکی به بزرگسالی است و مانند همه ی دوران های گذار، با مشکلات و تعارض ها و بحران هایی همراه است.

خانواده به عنوان نخستین پایگاه تربیت، در تمام مراحل رشد به ویژه در سال های نوجوانی، نقش مهمی برعهده دارد. در حقیقت پایه و اساس شخصیت فرد در خانواده پی ریزی می شود. کودک در خانواده متولد می شود، رشد می کند، می آموزد و شکل می گیرد. اینکه می گویند سرنوشت هر کودک را خانواده تعیین می کند، اگر چه به صورت مطلق پذیرفته نیست، اما نشان دهنده ی نقش خانواده در زندگی حال و آینده ی کودکان است. این نقش، در مراحلی از رشد انسان، به علت اهمیت آن مراحل، مهمتر و حساستر است و نوجوانی یکی از این مراحل است. ساختار خانواده تأثیر مهمی در رشد عاطفی - اجتماعی نوجوان دارد.
 

روابط پدر و مادر با یکدیگر و با فرزندان، نقش تعیین کننده ای در سلامت روانی نوجوان بر جای می گذارد. اگر این روابط بر اساس درستی استوار باشد می تواند نوجوان را در گذار از این مرحله ی دشوار، یاری رساند. برعکس، با نامناسب بودن روابط خانوادگی، زمینه برای ایجاد مشکلات و انحرافات فراهم می گردد.
 
تأکید بر اهمیت نقش خانواده، به معنای نادیده گرفتن نقش جامعه و تأثیرات عمیق اجتماعی بر نوجوان نیست زیرا نوجوان در این دوره، در کنار تأثیرپذیری از خانواده، به شدت تحت تأثیر الگوهای اجتماعی نیز هست. به علاوه، بسیاری از نیازهای نوجوان را خانواده به تنهایی نمی تواند برطرف سازد. آموزش خانواده ها، فراهم کردن امکانات مناسب برای پرکردن اوقات فراغت نوجوانان و آموزش آنان و تلاش در جهت سالم سازی محیط اجتماعی، از عوامل مهمی است که نقش تعیین کننده ای در سلامت روانی نوجوانان دارد. به طور کلی، نوجوان سالم در محیط خانوادگی و اجتماعی سالم، می تواند رشد یابد.
 
نوجوانی نیازها و ویژگی هایی دارد که با شناخت آن ها و شناساندن آن ها به نوجوانان بهتر می توان آنان را درگذار موفق از این مرحله ی دشوار یاری کرد. و نوجوانی دوره ی رشد سریع جسمی است. تغییرات شدید جسمی بر رشد عاطفی نوجوان تأثیر می گذارد و او را دچار اضطراب، تعارض، نا آرامی، کج خلقی، نارضایتی و زودرنجی می کند به ویژه اگر در این زمینه، آگاهی کافی به او داده نشده باشد. نخستین گام برای کمک به نوجوان، دادن اطلاعات علمی، مناسب و به موقع به او در مورد این تغییرات جسمی است.
 

از نظر ذهنی نوجوان در این دوره کمتر به واقعیات توجه دارد و به رغم رشد عقلی، رفتارش بیشتر تابع عواطف و احساسات است تا تفکر و منطق. کم تجربه است و به همین جهت به جای پرداختن به واقعیات، به دنیای تخیلات پناه می برد و برای رسیدن به هدف ها و ارضای نیازهای خویش، به جای راه حل های واقعی و منطقی، به رؤیاهای خود فرو می رود.
 
به عقاید و نظرات دیگران وابستگی فراوان می یابد و کمتر می تواند در برابر مشکلات و موقعیت ها، تصمیم درست بگیرد و این امر او را به شدت آسیب پذیر می سازد. فراهم کردن امکانات مناسب برای انجام فعالیت های هنری - ورزشی و علمی به او کمک می کند تا هم تخیلات خود را در جهت درست پرورش دهد و هم با انتخاب آزادانه ی این فعالیت ها، توانایی تصمیم گیری خود را در عمل رشد دهد.
 

نوجوانی دوران شکل گیری هویت فردی است. در این زمینه نیز نقش خانواده و جامعه جایگاه ویژه ای دارد. این هویت یابی از طرفی به دوران کودکی ارتباط می یابد چون پایه و اساس مرحله ی نوجوانی، دوره ی کودکی است که به خانواده - به ویژه پدر و مادر - بستگی دارد. می دانیم که نوجوان از خانواده ی خود الگو می پذیرد. اگر پدر و مادر از نظر رفتاری الگوهای مناسبی ارائه دهند، همانند سازی نوجوان با آن ها، هویت او را در جهت مثبت شکل می دهد. برعکس، همانندسازی های نامناسب با الگوهای ناموفق والدین، روند هویت یابی او را مختل می کند. در این زمینه اختلافات خانوادگی به ویژه اگر در حضور نوجوان مطرح گردد، تأثیر بسیار منفی در جریان تشکیل هویت نوجوان به جای می گذارد و او را دچار اضطراب، نگرانی و ناامنی می سازد.

نوجوان با همسالان و گروه های دیگر اجتماعی نیز همانندسازی می کند. در این زمینه دنیای او وسیع تر و ارتباط او با محیط های دیگر بیشتر از دوران کودکی است. هر قدر ارزش های حاکم بر خانواده، مدرسه، همسالان و جامعه هماهنگ تر و نزدیک تر باشد، هویت یابی نوجوان سالم تر و آسان تر خواهد بود در غیر این صورت، نوجوان دچار سردرگمی، تعارض و بحران خواهد شد.
 
عدم موفقیت نوجوان در کسب هویت خود - به هر دلیل که باشد - به بحران هویت منجر می شود و اگر نتواند به این بحران غلبه یابد، این امر به شکل گیری هویت منفی در او می انجامد و سبب رفتارهای ضداجتماعی، ناسازگارانه و انحرافات گوناگون می گردد. البته نوجوان محکوم به داشتن هویت منفی نیست و حتی بعد از شکل یابی چنین هویتی باز می توان به نوجوان در جهت تغییر و اصلاح رفتارهای او یاری کرد اما همیشه پیشگیری از درمان، بهتر و آسان تر است.
 

استقلال طلبی یکی دیگر از نیازها و ویژگی های دوره ی نوجوانی است. نوجوان، دیگر کودک نیست. احساس می کند که بزرگ شده است و می تواند در کارهای خودش تصمیم بگیرد. اگر این نیاز با تحکم و برخورد خشونت آمیز والدین مواجه گردد، به سرکشی و طغیان منجر می شود. برای ارضای این نیاز، آزادی نوجوان، تا حدی که به خود و به دیگران آسیب نمی رساند، ضروری است. خشونت، نوجوان را از محیط خانواده دور می سازد و ارتباط او را با والدین مختل می کند و او را به پنهان کاری یا پرخاشگری می کشاند. رفتار ملایم، محبت آمیز و در عین حال جدی، برخورد مناسبی با نوجوان در این زمینه است.
 
مخالفت و انتقاد مداوم، از دیگر ویژگی های دوره ی نوجوانی است که ناشی از استقلال طلبی اوست. آرامش و ملایمت در برابر نوجوان و محیط گرم و صمیمی خانواده می تواند مخالفت او را تعدیل بخشد. به رغم همه ی مخالف گویی ها، نوجوان به شدت نیازمند حمایت و راهنمایی است و اگر تکیه گاهی در خانواده نداشته باشد، به جست وجوی آن به محیط بیرون از خانه پناه می برد؛ محیطی که به علت آسیب پذیری شدید نوجوان و الگوهای نامناسب آن می تواند برای او بسیار مخاطره آمیز باشد.
 

نویسنده: فاطمه قاسم زاده

 
منبع: کتاب «آری گفتن به نیازهای کودکان»