مطالعات خانواده (بخش دوم)

خانواده در ایران، به لحاظ شکل و ساختار از وضعیت گسترده به هسته ای تغییر شکل داده است.
 

در مجموع، مطالعه و تحقیق علمی در مورد خانواده در میان اصحاب علوم اجتماعی در سه ساحت و جهت گیری صورت گرفته است که به آنها می پردازیم.
 

بیشترین تحقیقات و مطالعات صورت گرفته از طرف آمار دانان و جمعیت شناسان اجتماعی در مورد خانواده با تاکید بر آمار و ارقام و تحولات جمعیتی بوده است. در توصیف های صورت گرفته، تاکید بر بیان میزان طلاق، میزان ازدواج، مرگ و میر، زاد و ولد و مهاجرت بوده است. با وجود اینکه مطالعات جمعیتی در ایران بیش از پنج دهه سابقه دارد، ولی جمعیت شناسان ایرانی کمتر توانایی درک تحولات جمعیتی و فهم جایگاه خانواده را در آن میان داشته اند. شاید اگر نگاه اجتماعی در شناسایی تحولات جمعیتی و تحولات خانواده وجود می داشت، شناسایی افت و خیزهای اجتماعی ممکن می شد.
 

سنت فکری و علمی حاکم بر مطالعه ساختاری کارکرد خانواده در ایران متاثر از سنت فکری ساختارگرایی و کارکرد گرایی است. شناسایی رابطه عناصر خانواده با یکدیگر، جایگاه والدین، فرزندان و دیگران در ساخت خانواده، کارکردهای خانواده و در نهایت آسیب شناسی خانواده مهم شناخته شده است. با توجه به تاکید زیاد بر دیدگاه کار کردگرایی و بیان وضعیت ساختاری خانواده ایرانی دو نوع تحقیق و مطالعه در ایران بر اساس نظرگاه فوق صورت گرفته است: الف) شناسایی روابط درونی و کارکردهای خانواده، و ب) شناسایی آسیب های آن.
 
الف) با توجه به اصول و رویکرد، نظریه کارکردگرایی در مطالعه خانواده در ایران بیشتر بر شناسایی نوع روابط اجزای درونی و کارکردهای آن متمرکز است. در این زمینه نیز مطالعات و تحقیقات بسیاری در قالب کتاب، گزارش تحقیقی، پایان نامه و مقاله انجام شده است. در ادامه به بعضی از تألیفات و تحقیقاتی که با این جهت گیری صورت گرفته است، اشاره می شود.
 
در کتاب مقدمه ای بر جامعه شناسی خانواده (ساروخانی، ۱۳۷۰) سیر تطور نهاد خانواده، انواع آن، نقش و کارکرد اعضا، آیین ها و روابط درونی آن و غیره از شکل گیری اولیه تا به امروز بررسی و تبیین و در مواردی نیز بر نتایج حاصل از تحقیقات میدانی استناد شده است.
 
مؤلف کتاب بررسی تطبیقی تغیرات ازدواج (مهدوی، ۱۳۷۷) به بررسی مشکلات ازدواج جوانان در شهر تهران پرداخته است. تأثیر عوامل اثرگذار مختلف از جمله عوامل فردی، خانوادگی، گروه مرجع، پایگاه اجتماعی، ارزش ها، توقعات و انتظارات، احساس محرومیت نسبی، نحوه گذران اوقات فراغت مطالعه شده است در این بررسی به روش پیمایشی و در شهر تهران به تغییرات ازدواج پرداخته شده است.
 
کتاب شکل و تحول خانواده در ایران (امانی، ۱۳۴۹) با توجه به مبانی و فهم جمعیت شناختی تنظیم شده است. در این کتاب مؤلف با نگاه جمعیت شناختی به بیان انواع و اشکال خانواده، نقش و کارکرد آن و اعضا، ارتباط درونی بین اعضا، ابعاد خانواده، و ویژگی های جمعیتی خانواده می پردازد.
 
ب) مطابق نظریه کارکردگرایی شناسایی آسیب های خانواده از قبیل طلاق، فحشا، فرار دختران از خانه و غیره اهمیت یافته است. بیشتر متخصصان خانواده در ایران به مطالعه طلاق پرداخته اند، با مراجعه کلی به منابع موجود می توان مدعی شد که ۶۰ عنوان کتاب به طلاق، ۴۷ عنوان به خشونت، ۱۰۰ عنوان به خودکشی، ۱۵۰ عنوان به کل خانواده، ۳۰ عنوان به زن در اسلام، ۶ عنوان به مشارکت زنان و به روابط جنسی و خانواده در اسلام هر کدام یک عنوان اختصاص یافته است.
 

برای تجزیه و تحلیل نظام خانواده تنها شناخت روابط اجتماعی درونی آن اهمیت ندارد؛ زیرا این نوع بررسی متأثر از سنت کارکردگرایی است. نگاه جدید بیشتر بر شناسایی روابط میان خانواده و جامعه استوار است (گود،۱۹۸۲، ص۹۴): بدین دلیل خانواده از منظر تحولات اجتماعی بررسی می شود. در ادامه به بعضی از منابع با این نگاه اشاره می گردد.
 
مؤلف جامعه شناسی تاریخی خانواده در ایران (سگالن، ۱۳۷۰) نشان می دهد ضمن اینکه نقش ها و مسائل خانواده و روابط بیرونی و درونی آن در طول تاریخ فراز و نشیب های بسیاری را گذرانده و شکل های گوناگون بافته، ولی خانواده همچنان نهادی پویا و مقاوم است که به تناسب شرایط اجتماعی و تاریخی تحولاتی می پذیرد که با تحولات جامعه و فاق دارد: در این کتاب به برخی از متغیرها و مؤلفه ها از منظر مردم شناسی پرداخته شده است. مطالب این کتاب عمدتا بر پایه اسناد و مدارک مکتوب موجود تهیه و تنظیم شده و کمتر مبنای پژوهش میدانی دارد.
 
کتاب جامعه شناسی خانواده با تأکید بر نقش، ساختار و کارکرد خانواده در دوران معاصر: (اعزازی، ۱۳۷۶). در مورد ویژگی های خانواده امروزی و تأثیرات متقابل جامعه و خانواده بر یکدیگر، بحث می کند. در این کتاب نظریه های مربوط به خانواده و ویژگی های خاص، خانواده گسترده (شامل سه نسل و بیشتر) بیان و به علل زندگی افراد در خانواده گسترده توجه شده است. مؤلف سعی دارد تا اقتدار پدران و فرمانبرداری سایر اعضا را از آنها نشان دهد. در بخش دوم کتاب مذکور خانواده هسته ای و در بخش سوم دگرگونی در نقش های اعضای خانواده بررسی شده است. در بخش چهارم کارکرد اجتماعی خانواده هسته ای با تأکید بر نقش تفاوت های اقشار مختلف جامعه و در بخش پایانی پدیده خشونت در خانواده که در سال های اخیر موضوع مورد توجه در حوزه مطالعات خانواده بوده بررسی شده است.
 
 در اغلب این آثار، سیر تطور تاریخی خانواده و انواع آن با اتکا به منابع مکتوب مطالعه و موضوعات پژوهش های میدانی انجام شده در این زمینه در مقاطع زمانی و مکانی خاص و موردی بررسی شده است. در این آثار نگاه به وضعیت خانواده در نظام اجتماعی بسیار کلی و در حد معرفی بوده است. کمتر تلاشی در بیان تحولات ساختاری خانواده ایرانی طی زمان صورت گرفته است. با وجود اینکه جهت گیری سوم معطوف به شناسایی رابطه خانواده با ساختارها و نحوه تحول آن طی زمان است، ولی هنوز معنی روشنی از این وضعیت به لحاظ مفهومی در میان مطالعه کنندگان خانواده پیدا نشده است.
 

در این فصل ضمن تعریف خانواده و بیان انواع و کارکردهای آن، نظریات جامعه شناختی مهم و شیوه مطالعه آن مطرح شد. به نظر می آید با وجود اینکه نظریه کارکردگرایی ساختی بیشتر از دیگر نظریات جامعه شناسی در فهم مسائل خانواده و به طور خاص آسیب های آن از قبیل طلاق به کار رفته است، ولی نظریه هایی چون مبادله، کنش متقابل اجتماعی و تقابل و نیز توانایی بیان بعضی از عناصر و زوایای خانواده مهم اند.
 
خانواده در سده اخیر در جهان و ایران تغییرات بنیادی کرده است. ضمن اینکه به لحاظ شکل و ساختار از وضعیت گسترده به هسته ای تغییر شکل داده است. با توجه به شرایط مختلف نیز ما با انواع گوناگون خانواده هسته ای روبه رو هستیم. اتفاق بسیار مهمی که در دوره معاصر در جوامع توسعه یافته برای خانواده صورت گرفت مناقشه در تعریف و معنی سنتی و گذر از آن به معنی اجتماع طبیعی والدین و فرزندان است. بدین لحاظ اجتماع افراد برای زندگی جمعی کوتاه مدت یا بلندمدت بر اساس قانون و عرف یا بی اعتنایی به آنها در جامعه جدید به عنوان خانواده تلقی شده است. از این رو، می توان مدعی شد تحولات اصلی در دوره معاصر بیشتر در کانون خانواده محقق می شود و هم اینکه در آن تجلی می یابد.
 

نویسنده: تقی آزادارمکی

 
منبع: کتاب «جامعه شناسی خانواده ایرانی»