مدیریّت خانواده
از آنجا که خانواده یک واحد اجتماعى است و نیاز به مدیریّت دارد و تأمین معیشت و نفقۀ زن به مرد سپرده شده است و از سویى، ویژگى جسمى و روحى مرد نیز براى سرپرستى خانواده سزاوار مىباشد، مدیریّت خانواده به مرد سپرده شده است: «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاء بِمَا فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنفَقُواْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِّلْغَیْبِ بِمَا حَفِظَ اللّهُ...: مردان، سرپرست و نگهبان زنانند، به‌خاطر برتریهایى که خداوند (از نظر نظام اجتماع) براى بعضى نسبت به بعضى دیگر قرار داده است، و به‌خاطر انفاق‌هایى که از اموال‌شان (در مورد زنان) مىکنند، و زنان صالح، زنانى هستند که متواضع هستند، و در غیاب (همسر خود،) اسرار و حقوق او را، در مقابل حقوقى که خدا براى آنان قرار داده، حفظ مى کنند...» (النّساء/ 34).در روایت آمده است علی (علیه السلام) و فاطمه (سلام الله علیها) وقتی که وارد زندگی مشترک شدند، پیامبر (صلی الله علیه و آله) بر آنان وارد شد. برای دختر و داماداش تقسیم کار کرد، مدیریّت خانه را بر عهدة علی (علیه السلام) گذاشت و فرمود کارهای داخل منزل به عهدة حضرت فاطمه (سلام الله علیها) باشد و کارهای خارج منزل بر عهدة علی (علیه السلام) (ر.ک؛ مجلسی، 1403ق.، 43: 86).
همکاری در ادارة خانه
از نکات بسیا ر مهم در سبک زندگی خانوادگی پیشوایان معصوم (علیه السلام) یاری رساندن و همکاری در ادارة منزل می‌باشد. در کلمات اولیای دین (علیهم السلام) برای تشویق زن و مرد به یاری یکدیگر، نکات جالب توجّهی بیان شده که توجّه به آنها انگیزة همکاری را در منزل بیشتر می‌کند. در مورد تلاش زن در محیظ خانواده آمده است: «اگر زنی به همسرش جرعه‌ای آب بنوشاند، ارزش معنوی این رفتار بیش از ثواب یک سال روزه و عبادت شب‌های آن است و خداوند در برابر هر جرعة آب که به همسرش می‌نوشاند، برای او شهری در بهشت بنا می‌کند و شصت گناه او را می‌بخشد» (حرّ عاملی، 1409 ق.، ج 14: 124).نیز در مورد همکاری مرد در خانه، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به علی (علیه السلام) سفارش می‌فرماید: «مردی نیست که به همسرش در خانه کمک کند، مگر آنکه به تعداد موهای بدنش عبادت یک سال روزه با نماز در شبهایش برای او پاداش قرار می‌دهند و خداوند پاداش پیامبران صبوری مانند داوود(علیه السلام)، یعقوب (علیه السلام) و عیسی (علیه السلام) را برای او قرار می‌دهد. ای علی! کسی که از خدمت به خانوادة خوداری نکند، خداوند نام او را در زمرة شهدا می‌نویسد و در مقابل هر روز و شب خدمت و هر قدم و رنج بدن به او پاداش بسیار می‌دهد. ای علی! یک ساعت خدمت در خانه بهتر از عبادت هزار سال، هزار حج، عمره و... سیر کردن هزار گرسنه و... بخشش هزار دینار ... از دنیا خارج نمی‌شود، مگر آنکه جایگاه خود را در بهشت ببیند ...» (مجلسی، 1403ق.، ج101: 106).
در سیرة پیشوایان معصوم چنین چیزی وجود داشته است. علی (علیه السلام) آب و هیزم خانه و جارو و نظافت آن را بر عهده می‌گرفت و همسر ایشان (فاطمه (سلام الله علیها)) آرد کردن، خمیر و پخت نان را انجام می‌داد (حرّ عاملی، 1409ق.، ج14: باب 124؛ مقدّمات نکاح).
نیز در روایت آمده است که روزی پیامبر (صلی الله علیه و آله) وارد خانة علی (علیه السلام) شد و دید حضرت علی (علیه السلام) در کنار زهرا (سلام الله علیها) نشسته، مشغول پاک کردن عدس است. حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) ثواب عظیمی را برای مردی که به همسر خود در خانه کمک نماید بیان فرمود (مجلسی، 1403ق.، ج 13: 133). افزون بر همکاری، حضرت علی (علیه السلام) در امور خانواده و مسایل مهم با فاطمه (سلام الله علیها) مشورت می‌کرد و فاطمه در نهایت تواضع با ایشان همراهی می‌کرد؛ مثلاً در مسألة مهمّی فاطمه (سلام الله علیها) به علی (علیه السلام) می‌فرماید: «خانه، خانه توست و من همسر تو هستم. هر آنچه می‌خواهی، انجام بده» (همان، ج 42: 189).
از همین باب است حضور در خانه و همراهی با خانواده به‌ویژه در شب، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نشستن نزد خانواده را از اعتکاف و عبادت در مسجد مدینه، نزد خدا محبوب‌تر دانسته است. همچنین غذا خوردن به همراه خانواده مورد توجّه قرار گرفته است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «هر مردی که سفرة غذا را بگستراند و زن و فرزندش را بخواند و غذا را با نام خدا شروع کند و با شکر خدا به پایان برساند، هنگامی که هنوز سفره برداشته نشده، خدا رحمت و آمرزش را بر آنان نازل فرماید» (حرّ عاملی، 1409ق.، ج 16: 422). هنگام ورود به خانه با سلام وارد شود (همان، ج 76: 158).
احساس مسئولیّت اعضای خانواده
از مهم‌ترین سبک زندگی خانوادگی از منظر قرآن و سنّت، احساس مسئولیّت اعضای خانواده نسبت به یکدیگر است که یکی از مهم‌ترین وظایف و مسئولیّت‌های یک فرد مسلمان، مراقبت و مواظبت بر ایمان یکایک اعضای خانواده است: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَیْهَا مَلَائِکَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا یَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ: اى کسانى که ایمان آوردهاید! خود و خانوادَ خویش را از آتشى که هیزم آن انسان‌ها و سنگهاست، نگه دارید؛ آتشى که فرشتگانى بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمىکنند و آنچه را فرمان داده شدهاند، (به طور کامل) اجرا مىنمایند» (التّحریم/ 6).این آیه براى انسان مؤمن خطوط مسئولیّت او را ترسیم مى کند تا او را از چارچوب فردیّت خارج کند و به سوى خواسته هاى انسانى و دینى گسترده سوق دهد، یعنى به آنجا که اندیشیدن براى رهایى و رستگارى دیگران همچون جزئى از مسئولیّت او در زندگى به‌شمار مى رود. به همین جهت است که امامان راهنما در تفسیر خود دربارة این آیة کریمه تأکید کردهاند. سلیمان بن خالد می‌گوید: «به امام صادق (علیه‌السّلام) گفتم که مرا اهل بیتى است که حرف مرا مىشنوند. آیا آنان را به این امر بخوانم؟ فرمود: آرى، خداى عزّ و جلّ در کتاب خود فرموده است: (الآیه)» (عروسی حویزی، 1415ق.، ج 5: 372).
از ابوبصیر نیز روایت است که گفت: «از ابو عبداللّه، علیه‌السّلام، در خصوص این آیه پرسش کردم که خودم را مىتوانم نگاهدارم و حفظ کنم، امّا اهل خانهام را چگونه حفظ کنم؟ فرمود: آنان را به چیزهایى فرمان ده که خدا آنان را به آن فرمان داده است و از چیزهایى بازشان دار که خدا آنها را نهى فرموده است. پس اگر فرمان تو را ببرند، آنان را حفظ کردهاى و اگر نافرمانیت کنند، آنچه را که بر عهدة تو بوده است، به انجام رسانیدهاى»(همان). این روایت در این باره تأکید مىکند که خواندن به سوى خدا مسئولیّتى واجب بر مؤمن در محیط‌هاى خانواده (همسر و فرزندان) است و بر او واجب است که همچون فرستادهاى از پروردگارش در آنجا باشد و آنان را به حق بخواند و از باطل نهى کند و این که دعوت را قبول نکنند، مسئولیّت را ساقط نمىکند، چنان‌که از امام صادق، علیه‌السّلام، در این باره پرسیدند که: چگونه آنان را نگاه دارند؟ فرمودند: فرمانشان دهید و نهیشان کنید. گفتند: ما امر و نهى مىکنیم، ولى آنان نمىپذیرند؟ فرمود: چون امر و نهى کنید، آنچه را که بر عهدة شما بوده است، انجام داده اید» (همان).
آنچه از این آیه استفاده می‌شود، تنها تأمین هزینة زندگی، تهیّه مسکن، تغذیه و... وظیفة پدر و سرپرست نیست، بلکه مهم‌تر از آنها، تغذیة روح و جان اعضای خانواده است. نگهداری خانواده به تعلیم و تربیت و امر به معروف و نهی از منکر و فراهم نمودن محیطی پاک و خالی از هر گونه آلودگی در فضای خانه و خانواده است (ر.ک؛ مکارم شیرازی، 1377، ج 24: 288).
در آیة دیگری نیز مسئولیّت نسبت به نماز اعضای خانواده مورد تأکید قرار گرفته است، آنجا که می‌فرماید: «وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا...: خانوادة خود را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شکیبا باش...» (طه/ 132).
از این آیه بر مىآید که نماز تنها یک عبادت فردى نیست که شخص آن را در برابر پروردگارش به جا مىآورد، بلکه نماز علاوه بر عبادت، یک کار اجتماعى هم هست. این معنى از دو کلمة «فرمان ده» و «پاى بیفشر» دانسته مىشود. کلمة نخستین دلالت بر ضرورت التزام جامعه به این عبادت دارد، در حالى که کلمة دوم حکایت از آن دارد که نماز یک عمل ساده نیست و همراه با مشقّتها و رنجهاست. پس باید در استمرار آن صبر و پافشارى به خرج داد.
اخبار بسیارى از حضرت امام باقر (علیه‌السّلام)، از پدر بزرگوارشان، زین‌العابدین (علیه السلام) و از حضرت امام رضا (علیه السلام) رسیده که مفاد آن اینکه حضرت رسالت (صلی الله علیه و آله) پس از نزول این آیة شریفه همه روزه وقت سحر و صبح و شام می‌آمد، درب خانة على و فاطمه و حسن و حسین (علیهم السلام) سلام می‌کردند و می‌فرمودند: «الصَّلاَة رَحِمَکُمُ اللَّهُ إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا» (عروسی حویزی، 1415ق.، ج3: 408).
پیامبر (صلی الله علیه و آله) والدینی که کودکان خود را به اعمال خوب و عبادت تشویق نمی‌کنند، شدیداً سرزنش می‌کنند. روزی پیامبر (صلی الله علیه و آله) به بعضی از کودکان نگاه می‌کردند. رفتار آنها حکایت از عدم آشنایی به آداب و احکام دینی بود. به همین دلیل، برای توجّه دادن اولیای کودکان فرمود: «وای بر فرزندان آخر الزّمان از دست پدرانشان». یکی از اصحاب گفت: ای رسول خدا! از دست پدران مشرکشان؟ پیامبر فرمود: «نه، از دست پدران مؤمنشان که هیچ چیز از فرایض و احکام الهی را به آنها نمی‌آموزند و حتّی ممکن است کودکان، خودشان یاد بگیرند، ولی والدین مانع آنها شوند! این والدین به اندک کارهای دنیوی از ناحیة کودکان راضی می‌شوند و هیچ توجّهی به اخلاق و معنویّت آنها نمی‌کنند. من از اینها بیزارم و آنها از من بیزار» (نوری، 1408ق.، ج 15: 164؛ ح 17871).
والدین موظّف هستند که کودکان خود را به فرایض و انجام دادن اعمال دینی تشویق کنند. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «ما از کودکانمان می‌خواهیم که نماز بخوانند، وقتی که به پنج سالگی رسیدند. شما وقتی کودکانتان به هفت سالگی رسیدند، از آنها بخواهید که نماز بخوانند. ما به فرزندانمان دستور می‌دهیم که از هفت سالگی تا هر وقت از روز که طاقت می‌آورند، روزه بگیرند؛ گاهی تا نصف روز می‌شود، گاهی بیشتر یا کمتر. پس وقتی که تشنگی و گرسنگی بر آنها فشار می‌آورد، می‌خورند تا بر روزه گرفتن عادت کنند و طاقت بیاورند، امّا شما کودکان خود را از نُه سالگی به روزه گرفتن وادار کنید تا هر وقت که می‌توانند، روزه باشند و اگر تشنگی به آنها فشار آورد، افطار کنند» (کُلینی، 1365، ج3: ح 5432).
پیامبر (صلی الله علیه و آله) تلقینات دینی را از همان اوائل کودکی و شیرخوارگی در خانة زهرا (س) به مرحلة اجرا درآورد. هنگامی که امام حسن (علیه السلام) به دنیا آمد و او را خدمت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) بردند، وی را بوسیدند و در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفت و دربارة امام حسین (علیه السلام) نیز چنین کردند.
ورود و خروج زن و شوهر از خانه
دربارة ورود و خروج مرد از خانه توصیه‌هایی شده است؛ از جمله اینکه در اوقاتی که زن کار مهمّی ندارد، هنگام بیرون رفتن شوهر از خانه او را بدرقه کند و چند قدمی پشت سرش برود و گاه نیز هنگام ورود شوهر به خانه به استقبال او بیاید، چنان‌که در زندگی مشترک علی (علیه السلام) و حضرت فاطمه (سلام الله علیها) چنین رفتاری وجود داشت. «بر مرد لازم است هنگام ورود به خانه با سلام وارد شود» (مجلسی، 1403ق.، ج 76: 3) و سر زده و آهسته وارد خانه نشود، بلکه پیش از ورود لازم است به شکلی زن و فرزندان را از خود آگاه سازد.هدیّه دادن
از آداب مهمّ دیگر، هدیه دادن در مراسم شادی و روزهای عید و بازگشت از سفر است که در جلب محبّت همسر و فرزندان بسیار مؤثّر است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «به یکدیگر هدیّه دهید تا محبّت‌ها افزوده گردد و غبار کینه‌ها از دلها رود» (همان، ج 75: 44).منبع: سایت پژوهش نامه معارف قرآنی
