تنبیه کودکان؛ چرا و چگونه (بخش دوم)

در صورت استفاده والدین از تنبیه برای کودکان، باید احترام و اعتماد دو جانبه بین آن­ها رعایت شود .
 

چکیده : والدین می ­توانند در مسیر تربیت کودک، در صورت لزوم، از تنبیه استفاده کنند. اما در این مسیر باید به نکاتی در جهت موثرتر کردن تنبیه توجه کنند. در ادامه مقاله قبلی به سایر شیوه­ های تنبیه کودکان اشاره می­ کنیم.

تعداد کلمات 1346 /  تخمین زمان مطالعه 7 دقیقه

5. قهر کردن: امام موسی بن جعفر علیه السّلام بر قهر کردن با کودک به عنوان تنبیه تأکید دارند، اما نه قهری که طول بکشد؛[1] زیرا گاه قهر کردن با طفلی که تمام امید او پدر و مادری مهربان هستند، بسیار مؤثر است. تنبیه‌های شدید و ضربه زدن به پشت طفل، رفتارش را تشدید می‌کند و از نظر جسمی و عاطفی به او لطمه می‌زند. هم چنین اگر منجر به آسیب شود، خشم خداوند را در پی دارد؛ امام موسی بن جعفر علیه السّلام در این باره می‌فرمایند: خداوند برای هیچ چیز به اندازه تجاوز به حقوق زنان و کودکان خشمگین نمی‌شود.[2] تأدیب کودک با زدن، در اسلام محدود گردیده و حضرت علی علیه السّلام در مورد کودکان بدرفتار، بیشتر از سه ضربه زدن را جایز نمی‌دانند. روزی که جمعی از کودکان در مسابقه خط‌نویسی شرکت کرده بودند و دفترچه‌های خود را خدمت علی علیه السّلام آوردند تا تشویق گردند، حضرت خطاب به کودکان فرمود: به معلم خود این پیام را برسانید، که اگر بیش از سه ضربه به شما بزند، قصاص خواهد شد.[3] پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نیز در حدیثی به حضرت علی علیه السّلام فرموده: برای تعلیم و تربیت بیش از سه ضربه نزن و الا در روز قیامت قصاص خواهی شد.[4]

 6. در حضور دیگران نباشد: حتماً به این نکته توجه کنید که تنبیه در حضور دیگران نباشد؛ زیرا موجب تحقیر شدن و پایین آمدن اعتماد به نفس او می‌گردد؛ از طرفی، به عنوان خاطره‌ای تلخ در ذهن طفل می‌ماند، به گونه‌ای که تا آخر عمر آن را فراموش نخواهد کرد. هم چنین موجب شده او تصور کند، دوستش ندارید و یا این پیام به وی منتقل می‌شود که در زندگی ضربه زدن به کسی که دوستش دارند، جایز است. برایان جی ـ گیل مارتین که دارای دکترای رشتۀ رفتار انسانی است، در این باره می‌گوید: اگر بخواهیم تنبیه را به کار ببریم، باید احترام و اعتماد دو جانبه رعایت شوند. از طرف دیگر، لازمه تنبیه، کنترل ظاهری روی شخص تنبیه شونده با توسل به زور و اجبار است. کسانی که تنبیه می‌کنند به ندرت به کسی که تنبیه می‌شود اعتماد می‌کنند و یا احترام می‌گذارند.[5]

 7. به کارگیری تنبیه بدنی: اگر در تنبیه کودکان از شیوه‌های مختلف مثل قهر و محرومیت استفاده کرده و نتیجه‌بخش نبود، می‌توانید از تنبیه بدنی استفاده کنید، که مقصود از آن استفاده از کمربند و شلاق و... نیست؛ به عبارتی نباید کودک را به منظور مجازات تنبیه کرد، بلکه مکافاتی که می‌بیند باید نتیجۀ مستقیم و طبیعی کار زشتش باشد. در کودک نوپا در صورت انجام کار خطرناک، ضربه‌ای کوچک با پشت دست بزنید. البته در این مسیر عصبانیت خود را کنترل کنید؛ زیرا پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله از تنبیه هنگام چیرگی خشم نهی کرده‌اند.[6] در سنین بالاتر با انگشتان دست، به بدن او بزنید. البته در کودکی که بزرگ شده، قبل از آن که تنبیه شود، به صورت غیرمستقیم و با کنایه او را مطلع سازید؛ مثلاً «کم‌کم دارم عصبانی می‌شوم»؛ زیرا اگر بعد از چند بار تهدید، تنبیه را عملی کنید، بسیار مؤثر خواهد بود، چون کودک خود را مستحق چنین برخوردی می‌داند.[7] یا تا ده بشمرید، نفس عمیق بکشید، از اتاق بیرون بروید و در نظر بگیرید که وقتی دربارۀ قانون و نتایج آن با فرزند خود صحبت می‌کنید معمولاً بیشتر ترغیب می‌شوند که قانون را رعایت کنند؛ مثلاً به او بگویید: «اگر باز هم قناری را اذیت کنی مجبور می‌شوم آن را به اتاقی دیگر ببرم».

8. فرصت دادن: از آن جایی که هدف از تنبیه، اصلاح رفتار است، برای تصحیح رفتار، به کودک فرصت دهید. باید به او زمان داد تا آموخته‌هایش را نشان دهد؛ مثلاً اگر دیر به خانه آمد ممکن است برای تنبیهش، یک ماه اجازه بیرون رفتن از خانه را به او ندهید. در آن یک ماه نمی‌تواند نشان دهد که زود به خانه برگشتن پس از بازی را آموخته یا نه و احتمال دارد که به جهت رنجیده شدن، بدون اجازه از خانه خارج شود.

9. ثبات قدم: در تنبیه، ثبات قدم داشته باشید. اگر گاه سرزنش کنید و گاه نادیده بگیرید، رفتار نامطلوب پابرجا می‌ماند. تحقیقات نشان داده والدین نوجوانان بزهکار و پسران بسیار پرخاشگر، در مقایسه با والدین نوجوانان غیر بزهکار، به هنگام اعمال تنبیه و پاداش، کمتر ثبات قدم دارند.[8] نداشتنِ ثبات قدم، مساوی با بی‌نتیجه بودن تنبیه است.
 

موارد ذیل نیز در بی‌اثر بودن تنبیه مؤثر است:
 الف) استفاده از تنبیه به دفعات؛
 ب) تهدید یا سرزنش دائمی طفل و عملی نساختن تهدیدها؛
ج) خندیدن مادر هنگام سرزنش و کتک زدن؛
د) فریاد زدن دائمی یا تحقیر او جلوی دیگران؛
هـ) کتک زدن طفل و وادار نکردنش به انجام دادنِ کاری که به خاطر آن کتک خورده است.
 

یکی از نکته‌هایی که والدین باید در نظر داشته باشند آن است که به عنوان تنبیه و در هنگام عصبانیت کودک را وادار نکنند کارِ خانه را انجام دهد؛ زیرا این گونه فعالیت‌ها در ذهنش به عنوان وظیفه‌ای سنگین و نامطبوع، شکل می‌گیرد؛ همین امر موجب شده در آینده از زیر بار مسئولیت شانه خالی کند. اما می‌توانند روشی به نام «تصحیح بیش از حد» را در این باره به کار ببرند.[9] مقصود از آن، تأکید و اصرار بر جبران رفتار ناهنجار است، به طوری که کودک دیگر نمی‌خواهد آن رفتار ناپسند را مرتکب شود. در طی زمانی که این شیوه را به کار می‌برید، باید مقاومت کرده و بداخلاقی را تا به آخر نادیده بگیرید.

در روش «تصحیح بیش از حد» این نکته‌ها را رعایت کنید:
الف) کودک را وادار کنید تا اشتباه خود را جبران کند؛ مثلاً وقتی روی دیوار نقاشی کشید آن را تمیز کند.
ب) او را مجبور کرده تا رفتار صحیح را تمرین کند؛ یعنی اگر در برابر تمرین‌ها مقاومت کرد با دست هدایتش کرده، تا فعالیت درست را انجام دهد.
ج) اگر حرف‌شنوی داشت، در مقابل، ستایش و تقدیر انجام دهید.
د) از انجام دادنِ کاری که مربوط به اوست خودداری کنید.

منابع: آقا میری؛ فاطمه سادات (1395)، عطیه الهی، انتشارات بوستان کتاب، قم، چاپ اول.