پیامدهای سستی و کسالت از دیدگاه اسلام (بخش اول)

سستی در امور معیشت، انسان را سربار خانواده و اجتماع خواهد کرد.
 

چکیده : شکل‌گیری سستی و کسالت در انسان، به منزله آسیبی‌روانی، موجب پیامدهای منفی در وجود وی خواهد شد. مجموعه روایات مربوط به این پیامدها را، می‌توان در چند گروه، طبقه‌بندی نمود. در بخش اول مقاله به پیامدهای فردی و اجتماعی سستی می ­پردازیم.

تعداد کلمات 1008 / تخمین زمان مطالعه 5 دقیقه

یکی از عواملی که مانع بروز نشاط می‌شود، سستی و کسالت است. امام زین‌العابدین(علیه‌السلام) در مناجات خود به خداوند متعال، عرضه می‌دارد:
«ربنا و ا منن علینا بالنشاط و أعذنا من الفشل و الکسل؛[1]  پروردگارا! با نشاط بر ما منت گذار و ما را از سستی و کسالت، پناه ده.»
در این حدیث نشاط، موهبتی الهی دانسته شده است، نقطه مقابلی دارد که حضرت، از آن به پروردگار، پناه می‌برد و آن، چیزی جز سستی و کسالت نیست. پر واضح است که با وجود این تقابل، عوامل کسالت، دقیقاً همان موانع نشاط هستند. از این رو، برای پیگیری این بخش، خواننده را به مطالعه «پیامدهای سستی» ، ارجاع می‌دهیم.

شکل‌گیری سستی، به منزله آسیبی‌روانی، باعث پیامدهای منفی در وجود انسان خواهد شد. این پیامدها، از جنبه‌های مختلف، قابل بررسی است. مجموعه روایات مربوط به این پیامدها، موارد مختلفی را بیان نموده‌اند. که می‌توان در چند گروه، آن‌ها را طبقه‌بندی نمود که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت.

الف. پیامدهای اجتماعی

یکی از پیامدهای ناگواری که سستی در عرصه اجتماعی به بار می‌آورد، متکی نبودن فرد به خود در اداره امور زندگی است، تا جایی که فرد، ابتدا در محیط خانواده، سربار اهل خانه و سپس، سربار اجتماع خواهد شد. امام صادق (علیه‌السلام)، در نامه‌ای به یکی از اصحاب خود، او را این‌گونه مورد خطاب قرار داده است:
«لا تکسل عن معیشترک فتکون کلًّا على غیرک، أو قال: على آهلک؛[2]  در امور معیشتی، سستی نکن، تا سربار دیگران (/ خانواده‌ات) نباشی.»
 سستی در امور معیشت، هم انسان را سربار جامعه‌ای کوچک، همچون خانواده، و هم سربار جامعه‌ای بزرگتر، همچون اجتماع خواهد نمود. این سستی، می‌تواند حتی در روابط سالم خانوادگی، تأثیر منفی بگذارد.

ب. پیامدهای فردی
پیامدهای فردی سستی خود، چندین مورد است که در زیر به آن‌ها اشاره می‌شود.

آن‌گاه که انسان، شور و نشاط و تکاپوی خود را از دست می‌دهد، رسیدن به اهداف، آرزویی دور و دراز و دست نیافتنی جلوه می‌کند و فرد را از تلاش در جهت رسیدن به آرزوها و اهدافش، باز می‌دارد و اگر این حالت ادامه یابد، دیگر هیچ‌گاه به آرزوهایش نخواهد رسید. امام علی(علیه‌السلام) می‌فرماید:
«من دام کسله خاب أمله؛[3]  کسی که پیوسته سستی کند، در رسیدن به آرزوهایش، ناکام خواهد ماند.»
 

انسان‌ها در مسیر زندگی، به دنبال بالا رفتن از پله‌های ترقی هستند و تمام تلاش خود را مصروف رسیدن به پیروزی‌ها و موفقیت‌های شیرین زندگی می‌کنند؛ اما گاهی نمودار رو به رشد موفقیت فرد، سقوط کرده، سیر نزولی پیدا می‌کند. یکی از عواملی که مسیر موفقیت فرد را تحت الشعاع خود قرار می‌دهد، سستی و تنبلی است. امام علی(علیه‌السلام) می‌فرماید:
«آفۀ النجح الکسل؛[4] آفت پیروزی [و موفقیت]، تنبلی است.»
فردی که روحیه تلاش ورزی و جنب و جوش خود را از دست می‌دهد، دچار مشکلی به نام سستی شده است که او را از دستیابی به موفقیت، دور خواهد کرد.
 

انسان، همیشه دوست دارد که زندگی او، توأم با شادمانی و شادکامی باشد؛ اما این امر، گاه به دلایلی محقق نمی‌شود و امور ناخوشایند در زندگی، ریشه می‌دوانند و شادی و نشاط را به غم و سستی تبدیل می‌کنند. خویشتن بینی و سستی در کار، دو عاملی هستند که باهم موجب بروز ناخوشایندی‌ها در زندگی می‌شوند. عامل درونی خویشتن بینی و عامل بیرونی سستی در کار، باعث می‌شوند تا انسان در ناخوشایندی‌ها گرفتار آیند. اما کنار گذاشتن این دو نیز متقابلا می‌تواند امور ناپسند را کنار زند، آن‌گونه که امام علی(علیه‌السلام) می‌فرماید:
«من ترک العجب و التوانی، لم ینزل به مکروه؛[5]  هرکه خودبینی و سهل‌انگاری را کنار بگذارد، ناپسندی به او نمی‌رسد.»
 امروزه نیز روانشناسی مثبت، به دنبال این است که چگونه می‌توان به سمت شادمانی، شادکامی و رضایتمندی حرکت کرد و موانع را از میان برداشت. پیامدهایی همچون بروز ناخوشایندی، می‌توانند مؤلفه‌هایی مهم در این زمینه باشند.
 

زندگی مردان و زنان موفق، مرهون برنامه ریزی دقیق و استفاده از فرصت‌هاست؛ اما اگر به جای چنین تدبیری، سستی و سهل‌انگاری پیشه چنین افرادی می‌گشت، دیگر فرصتی برای ثبت لحظه‌های طلایی در زندگی خویش نمی‌یافتند. امام علی(علیه‌السلام)، اهمال‌کاری و کوتاهی را از دست دادن همه چیز دانسته، مایه تباهی لحظه لحظه زندگی می‌داند. ایشان می‌فرماید:
«التوانی فوت؛[6] کوتاهی [در کار]، موجب از دست دادن است.»
 امام در حدیث دیگری فرموده است:
«التوانی إضاعة؛[7] اهمال‌کاری، ضایع‌کننده [ی عمر و فرصت] است.»
 

سستی و اهمال در انجام دادن وظایف و مسئولیت‌های فردی و اجتماعی، در وهله اول با سرپوش گذاشتن و غفلت، امکان دارد که در ظاهر، پیامدی نداشته باشد؛ ولی آن‌گاه که جزء جدایی‌ناپذیر زندگی فرد گردید، باعث غرقه شدن در سیلاب پشیمانی می‌گردد و پشیمانی، وجود شخص را فرا می‌گیرد. امام علی(علیه‌السلام) می‌فرماید:
«من أطاع التوانی أحاطت به الندامة؛[8] هرکه از سستی فرمان برد، پشیمانی، او را در میان می‌گیرد.»
 

سستی و اهمال، به خودی خود، دارای پیامدهایی بود که گفتیم؛ اما در مواردی، وجود این مؤلفه و پیوند با شاخص‌های دیگر نیز می‌تواند زمینه‌ساز پیامدهای منفی باشد. امام علی(علیه‌السلام)، هلاکت را معلول پیوند دو مؤلفة اهمال‌کاری و ناتوانی می‌داند و می‌فرماید:
«فی التوانی و العجز أنتجت الهلکة؛[9] اهمال‌کاری و ناتوانی، هلاکت به بار می‌آورد.»
 هردو مؤلفه، به یک سمت در حرکت اند و آن، «نرسیدن به هدف» است: یکی، نخواستن است و دیگری، نتوانستن؛ و حال که باهم گره خورده‌اند، جز شکست و هلاکت، ره به جایی نبرده‌اند.

ادامه دارد...

منبع: کتاب شادی و شادکامی از دیدگاه اسلام
نویسنده: سید مهدی خطیب
 

 
پی نوشت :
[1] . امام صادق ع: «النشاط و ضد الکسل؛ نشاط، ضد سستی است» (بحار الأنوار، ج۹۴، ص۱۲۵، ح۱۹).
[2]. همان، ح۹.
[3] . تحرر الحکم، ح۷۹۰۷.
[4] . همان، ح۳۹۶۸.
[5] . همان، ح۸۸۰۵
[6] . همان، ح۱۰۶۲۳.
[7] . الدعوات، ص۱۱۳، ح۲۵۵
[8] . غرر الحکم، ح۱۰۶۳۱.
[9] . الکافی، ج۵، ص۸۶، ح۸.