نظر مشهور فقها در باب سفر در ماه رمضان
پرسش :
مشهور فقها چه نظری در رابطه با سفر در ماه رمضان دارند؟
پاسخ :
مشهور بین فقهای ما جواز سفر در ماه مبارک رمضان است. برای این نظریه به روایات متعدّدی ـ که دلالت بر جواز مشایعت دوست و رفیق مسافر (که یک کار مستحبّی است) یا مشایعت مسافر کربلا و مانند آن دارد ـ می توان استناد جست، این روایات بر دو گونه است:
اوّل: روایاتی که به طور مطلق دلالت بر جواز سفر در رمضان دارد.
دوّم: روایاتی که مسافرت را حتّی برای امور مستحبّی تجویز می کند. به این روایات توجّه کنید.
1. محمّد بن مسلم از امام باقر(علیه السلام) چنین نقل می کند: «اِنَّهُ سُئِلَ عَنِ الرَّجُلِ یعْرَضُ لَهُ السَّفَرُ فی شَهْرِ رَمَضانَ وَ هُوَ مُقیمٌ وَ قَدْ مَضی مِنْهُ اَیامٌ، فَقالَ: لابَأْسَ بِاَنْ یسافِرَ وَ یفْطِرَ وَ لا یصُومَ»[1]؛ (از امام(علیه السلام) درباره وظیفه شخصی که مقیم است و در ماه رمضان برایش مسافرتی پیش می آید، سوال شد. درحالیکه چند روزی از ماه رمضان نیز گذشته است. ایشان فرمودند: می تواند به سفر رود و روزه نگیرد). این روایت، روشن ترین حدیث این بحث از جهت سند و دلالت می باشد؛ سند آن معتبر و دلالتش مطلق و عام است.
2. «حلبی» در روایت صحیحی به نقل از امام صادق(علیه السلام) می گوید: «سَألْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یدْخُلُ شَهْرَ رَمَضانَ وَ هُوَ مُقیمٌ لا یریدُ بَراحاً ثُمَّ یبْدُو لَهُ بَعْدَ ما یدْخُلُ شَهْرُ رَمَضانَ اَنْ یسافِرَ فَسَکتَ، فَسَأَلْتُهُ غَیرَ مَرَّةٍ، فَقالَ: یقیمُ أَفْضَلُ إلّا أنْ تَکونَ لَهُ حاجَةٌ لابُدَّ لَهُ مِنَ الْخُرُوجِ فیها أوْ یتَخَّوفَ عَلَی مالِهِ. و رواه الکلینی، عن علی بن إبراهیم، عن أبیه، عن ابن أبی عمیر، عن حمّاد، عن الحلبی، مثله»[2]؛ (از امام(علیه السلام) درباره شخصی که مقیم است و قصدی برای سفر نداشته، اما بعد از ورود ماه رمضان تصمیم به سفر می گیرد، سؤال کردم. امام(علیه السلام) پاسخی نداد. باز همان سؤال را تکرار کردم. ایشان فرمودند: بهتر است که به سفر نرود؛ مگر اینکه ناچار باشد به مسافرت رود یا بر مالش بترسد).
این روایت دو سند دارد. یک سند آن را مرحوم «صدوق» در «من لا یحضره الفقیه» نقل کرده، و سند دیگر را مرحوم «کلینی» در «کافی» آورده، و هر دو سند صحیح است. بنابراین، روایت مذکور از نظر سند معتبر است. و امّا از نظر دلالت، روایت معنای وسیعی دارد. و بعید نیست که حتّی شامل کسی که به قصد فرار از روزه مسافرت می کند نیز بشود؛ زیرا جمله «لایرید براحاً» بدین معناست که تصمیمی برای سفر نداشت، سپس تصمیم به مسافرت گرفت؛ نه این که کاری یا عذری برایش حاصل شده باشد.
بنابراین، روایتِ صحیحِ فوق دلالتش بر جواز سفر در ماه مبارک رمضان روشن است.
آری، باید اذعان کرد که این حدیث چنین سفری را مکروه می شمرد. علاوه بر این، می توان به قرینه ی این روایت، سایر احادیثی که سفر در ماه مبارک را نهی می کند، حمل بر کراهت نمود.
3. علی بن ابی حمزه از ابو بصیر نقل می کند که او گفت: «سَأَلْتُ أبا عَبْدِاللهِ(علیه السلام) عَنِ الخُرُوجِ إذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ، فَقالَ: لا، إلّا فِیما أُخْبِرُکَ بِهِ: خُرُوجٌ إلی مَکةَ أوْ غَزْوٌ فی سَبیلِ اللهِ، أوْ مالٌ تَخافُ هَلاکهُ أوْ أخٌ تَخافُ هَلاکهُ وَ اَنَّهُ لَیسَ أخاً مِنَ الأبِ وَ الاُمّ»[3]؛ (از امام(علیه السلام) درباره سفر در ماه رمضان پرسیدم؛ ایشان فرمود: نه مگر برای سفر مکه یا جهاد در راه خدا یا برای مالی که می ترسی از بین برود یا برادری که می ترسی هلاک شود و بدان که منظور فقط برادر نَسَبی نیست).
این روایت به خاطر وجود علی بن ابی حمزه بطائنی در سند آن، ضعیف است. امّا از جهت دلالت، هر چند ابتدای روایت توهّم نهی از سفر را دارد، ولی با توجّه به ذیل آن، که سفر حج را استثنا میکند، و «حج» در این روایت مطلق است و شامل حجّ واجب و مستحب می شود،[4] معلوم می گردد که آن نهی، نهی تحریمی نیست؛ بلکه به معنای کراهت است. بنابراین، حدیث فوق نیز دلالت بر جواز سفر در ماه مبارک دارد؛ هر چند آن را مکروه می شمرد.
4. مرحوم صدوق در کتاب «مقنع» می گوید: «سُئِلَ أبوُ عَبْدِاللهِ(علیه السلام) عَنِ الرَّجُلِ یخْرُجُ یشَیعُ أخاهُ مَسیرَةَ یوْمَینِ أوْ ثَلاثَةً فَقالَ: إنْ کانَ فی شَهْرِ رَمَضانَ فَلْیفْطِرْ، قُلْتُ: أیهُما أفْضَلُ یصُومُ أوْ یشَیعُهُ؟ قالَ: یشَیعُهُ، إنَّ اللهَ قَدْ وَضَعَ عَنْهُ الصَّوْمَ إذا شَیعَهُ».[5]
بدرقه و تشییع برادر مومن از مستحبّات است، ولی در عین حال امام معصوم(علیه السلام) سفر برای این کار را در ماه مبارک رمضان مجاز می داند، بلکه آن را ترجیح می دهد. روشن است که اگر سفر در این ماه جایز نبود، آن را برای یک امر مستحب مجاز نمی شمردند. بنابراین، روایت فوق نیز دلالت بر جواز سفر در ماه مبارک رمضان می کند.
جمع بندی روایات
بعضی روایات فوق از نظر سند معتبر، و بعضی ضعیف السند بود. به علاوه، چون متضافر است و موافق فتوای مشهور اصحاب می باشد، ضعف سند برخی از آن روایات، ضرری نمی زند، بنابراین، مجموعه روایات معتبر است.
ولی از نظر دلالت بر دو دسته هستند: برخی از آنها سفر در ماه مبارک رمضان را تجویز می کند، و برخی نهی می نماید. و همانطور که گفته شد، این روایات حمل بر کراهت می شود، و شاهد بر این مطلب دو چیز است:
الف: روایتی که ترک سفر را افضل و بهتر از مسافرت می دانست.[6]
ب: روایاتی که به مختصر بهانه ای اجازه سفر و شکستن روزه را می دهد؛ مثلاً برای بدرقه برادر مؤمن و مانند آن، که روایاتش گذشت.
نتیجه این که سفر در ماه رمضان جایز است؛ ولی اگر بدون عذر باشد تا روز بیست و سوّم مکروه، و پس از آن کراهت ندارد.
و امّا اگر به قصد فرار از روزه باشد چطور؟
ظاهر روایات سابق این است که جواز سفر در صورتی است که حاجتی به سفر باشد؛ ولی در بین ادلّه دو دلیل داریم که شامل این فرض هم می شود:
1. صحیح حلبی که در آن روایت جمله زیر دیده می شود: «ثُمَّ یبْدُو لَهُ... اَنْ یسافِرَ»[7] که این جمله، سفر به قصد فرار از روزه را هم شامل می شود.
2. اطلاق آیه شریفه «وَ مَنْ کانَ مَریضاً اَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ اَیامٍ اُخَرَ»[8] نیز شامل محلّ بحث می شود، چون هنگامی که سفر کرد ـ به هر انگیزهای که باشد ـ آیه شاملش می گردد، و باید روزهاش را افطار کند، و بعداً قضا نماید.
نتیجه این که: این حیله، یا به تعبیر صحیحتر چاره جویی، یعنی سفر در ماه رمضان به قصد فرار از روزه، و قضای آن در ماه بعد، مشروع و مباح است، و از نظر شرع مقدّس مانعی ندارد.[9]
پی‌نوشت‌ها:
[1] تهذیب الأحکام، طوسی، محمد بن الحسن، محقق / مصحح: خرسان، حسن، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم ، ج 4، ص 228، باب (حکم المسافر و المریض فی الصیام).
[2] الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم، ج 4، ص 126، باب (کراهیة السفر فی شهر رمضان).
[3] من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن علی، محقق / مصحح: غفاری، علی اکبر، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، 1413 قمری، چاپ: دوم، ج 2، ص 139، باب (ما جاء فی کراهیة السفر فی شهر رمضان).
[4] حرکت در ماه مبارک، شاید به خاطر دوری راه بوده است.
[5] من لا یحضره الفقیه، همان، ج 2، ص 140، باب (ما جاء فی کراهیة السفر فی شهر رمضان).
[6] الکافی، همان، ج 4، ص 126، باب (کراهیة السفر فی شهر رمضان).
[7] من لا یحضره الفقیه، همان، ج 2، ص 139، باب (ما جاء فی کراهیة السفر فی شهر رمضان).
[8] سوره بقره، آیه 185.
[9] گردآوری از کتاب: حیله های شرعی و چاره جویی های صحیح، مکارم شیرازی، ناصر، تهیه و تنظیم: علیان نژادی، ابوالقاسم، مدرسة الامام علی بن ابی طالب(علیه السلام)، قم، 1428 قمری، چاپ: دوم، ص 78.
منبع: حوزه نت
مشهور بین فقهای ما جواز سفر در ماه مبارک رمضان است. برای این نظریه به روایات متعدّدی ـ که دلالت بر جواز مشایعت دوست و رفیق مسافر (که یک کار مستحبّی است) یا مشایعت مسافر کربلا و مانند آن دارد ـ می توان استناد جست، این روایات بر دو گونه است:
اوّل: روایاتی که به طور مطلق دلالت بر جواز سفر در رمضان دارد.
دوّم: روایاتی که مسافرت را حتّی برای امور مستحبّی تجویز می کند. به این روایات توجّه کنید.
1. محمّد بن مسلم از امام باقر(علیه السلام) چنین نقل می کند: «اِنَّهُ سُئِلَ عَنِ الرَّجُلِ یعْرَضُ لَهُ السَّفَرُ فی شَهْرِ رَمَضانَ وَ هُوَ مُقیمٌ وَ قَدْ مَضی مِنْهُ اَیامٌ، فَقالَ: لابَأْسَ بِاَنْ یسافِرَ وَ یفْطِرَ وَ لا یصُومَ»[1]؛ (از امام(علیه السلام) درباره وظیفه شخصی که مقیم است و در ماه رمضان برایش مسافرتی پیش می آید، سوال شد. درحالیکه چند روزی از ماه رمضان نیز گذشته است. ایشان فرمودند: می تواند به سفر رود و روزه نگیرد). این روایت، روشن ترین حدیث این بحث از جهت سند و دلالت می باشد؛ سند آن معتبر و دلالتش مطلق و عام است.
2. «حلبی» در روایت صحیحی به نقل از امام صادق(علیه السلام) می گوید: «سَألْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یدْخُلُ شَهْرَ رَمَضانَ وَ هُوَ مُقیمٌ لا یریدُ بَراحاً ثُمَّ یبْدُو لَهُ بَعْدَ ما یدْخُلُ شَهْرُ رَمَضانَ اَنْ یسافِرَ فَسَکتَ، فَسَأَلْتُهُ غَیرَ مَرَّةٍ، فَقالَ: یقیمُ أَفْضَلُ إلّا أنْ تَکونَ لَهُ حاجَةٌ لابُدَّ لَهُ مِنَ الْخُرُوجِ فیها أوْ یتَخَّوفَ عَلَی مالِهِ. و رواه الکلینی، عن علی بن إبراهیم، عن أبیه، عن ابن أبی عمیر، عن حمّاد، عن الحلبی، مثله»[2]؛ (از امام(علیه السلام) درباره شخصی که مقیم است و قصدی برای سفر نداشته، اما بعد از ورود ماه رمضان تصمیم به سفر می گیرد، سؤال کردم. امام(علیه السلام) پاسخی نداد. باز همان سؤال را تکرار کردم. ایشان فرمودند: بهتر است که به سفر نرود؛ مگر اینکه ناچار باشد به مسافرت رود یا بر مالش بترسد).
این روایت دو سند دارد. یک سند آن را مرحوم «صدوق» در «من لا یحضره الفقیه» نقل کرده، و سند دیگر را مرحوم «کلینی» در «کافی» آورده، و هر دو سند صحیح است. بنابراین، روایت مذکور از نظر سند معتبر است. و امّا از نظر دلالت، روایت معنای وسیعی دارد. و بعید نیست که حتّی شامل کسی که به قصد فرار از روزه مسافرت می کند نیز بشود؛ زیرا جمله «لایرید براحاً» بدین معناست که تصمیمی برای سفر نداشت، سپس تصمیم به مسافرت گرفت؛ نه این که کاری یا عذری برایش حاصل شده باشد.
بنابراین، روایتِ صحیحِ فوق دلالتش بر جواز سفر در ماه مبارک رمضان روشن است.
آری، باید اذعان کرد که این حدیث چنین سفری را مکروه می شمرد. علاوه بر این، می توان به قرینه ی این روایت، سایر احادیثی که سفر در ماه مبارک را نهی می کند، حمل بر کراهت نمود.
3. علی بن ابی حمزه از ابو بصیر نقل می کند که او گفت: «سَأَلْتُ أبا عَبْدِاللهِ(علیه السلام) عَنِ الخُرُوجِ إذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ، فَقالَ: لا، إلّا فِیما أُخْبِرُکَ بِهِ: خُرُوجٌ إلی مَکةَ أوْ غَزْوٌ فی سَبیلِ اللهِ، أوْ مالٌ تَخافُ هَلاکهُ أوْ أخٌ تَخافُ هَلاکهُ وَ اَنَّهُ لَیسَ أخاً مِنَ الأبِ وَ الاُمّ»[3]؛ (از امام(علیه السلام) درباره سفر در ماه رمضان پرسیدم؛ ایشان فرمود: نه مگر برای سفر مکه یا جهاد در راه خدا یا برای مالی که می ترسی از بین برود یا برادری که می ترسی هلاک شود و بدان که منظور فقط برادر نَسَبی نیست).
این روایت به خاطر وجود علی بن ابی حمزه بطائنی در سند آن، ضعیف است. امّا از جهت دلالت، هر چند ابتدای روایت توهّم نهی از سفر را دارد، ولی با توجّه به ذیل آن، که سفر حج را استثنا میکند، و «حج» در این روایت مطلق است و شامل حجّ واجب و مستحب می شود،[4] معلوم می گردد که آن نهی، نهی تحریمی نیست؛ بلکه به معنای کراهت است. بنابراین، حدیث فوق نیز دلالت بر جواز سفر در ماه مبارک دارد؛ هر چند آن را مکروه می شمرد.
4. مرحوم صدوق در کتاب «مقنع» می گوید: «سُئِلَ أبوُ عَبْدِاللهِ(علیه السلام) عَنِ الرَّجُلِ یخْرُجُ یشَیعُ أخاهُ مَسیرَةَ یوْمَینِ أوْ ثَلاثَةً فَقالَ: إنْ کانَ فی شَهْرِ رَمَضانَ فَلْیفْطِرْ، قُلْتُ: أیهُما أفْضَلُ یصُومُ أوْ یشَیعُهُ؟ قالَ: یشَیعُهُ، إنَّ اللهَ قَدْ وَضَعَ عَنْهُ الصَّوْمَ إذا شَیعَهُ».[5]
بدرقه و تشییع برادر مومن از مستحبّات است، ولی در عین حال امام معصوم(علیه السلام) سفر برای این کار را در ماه مبارک رمضان مجاز می داند، بلکه آن را ترجیح می دهد. روشن است که اگر سفر در این ماه جایز نبود، آن را برای یک امر مستحب مجاز نمی شمردند. بنابراین، روایت فوق نیز دلالت بر جواز سفر در ماه مبارک رمضان می کند.
جمع بندی روایات
بعضی روایات فوق از نظر سند معتبر، و بعضی ضعیف السند بود. به علاوه، چون متضافر است و موافق فتوای مشهور اصحاب می باشد، ضعف سند برخی از آن روایات، ضرری نمی زند، بنابراین، مجموعه روایات معتبر است.
ولی از نظر دلالت بر دو دسته هستند: برخی از آنها سفر در ماه مبارک رمضان را تجویز می کند، و برخی نهی می نماید. و همانطور که گفته شد، این روایات حمل بر کراهت می شود، و شاهد بر این مطلب دو چیز است:
الف: روایتی که ترک سفر را افضل و بهتر از مسافرت می دانست.[6]
ب: روایاتی که به مختصر بهانه ای اجازه سفر و شکستن روزه را می دهد؛ مثلاً برای بدرقه برادر مؤمن و مانند آن، که روایاتش گذشت.
نتیجه این که سفر در ماه رمضان جایز است؛ ولی اگر بدون عذر باشد تا روز بیست و سوّم مکروه، و پس از آن کراهت ندارد.
و امّا اگر به قصد فرار از روزه باشد چطور؟
ظاهر روایات سابق این است که جواز سفر در صورتی است که حاجتی به سفر باشد؛ ولی در بین ادلّه دو دلیل داریم که شامل این فرض هم می شود:
1. صحیح حلبی که در آن روایت جمله زیر دیده می شود: «ثُمَّ یبْدُو لَهُ... اَنْ یسافِرَ»[7] که این جمله، سفر به قصد فرار از روزه را هم شامل می شود.
2. اطلاق آیه شریفه «وَ مَنْ کانَ مَریضاً اَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ اَیامٍ اُخَرَ»[8] نیز شامل محلّ بحث می شود، چون هنگامی که سفر کرد ـ به هر انگیزهای که باشد ـ آیه شاملش می گردد، و باید روزهاش را افطار کند، و بعداً قضا نماید.
نتیجه این که: این حیله، یا به تعبیر صحیحتر چاره جویی، یعنی سفر در ماه رمضان به قصد فرار از روزه، و قضای آن در ماه بعد، مشروع و مباح است، و از نظر شرع مقدّس مانعی ندارد.[9]
پی‌نوشت‌ها:
[1] تهذیب الأحکام، طوسی، محمد بن الحسن، محقق / مصحح: خرسان، حسن، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم ، ج 4، ص 228، باب (حکم المسافر و المریض فی الصیام).
[2] الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم، ج 4، ص 126، باب (کراهیة السفر فی شهر رمضان).
[3] من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن علی، محقق / مصحح: غفاری، علی اکبر، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، 1413 قمری، چاپ: دوم، ج 2، ص 139، باب (ما جاء فی کراهیة السفر فی شهر رمضان).
[4] حرکت در ماه مبارک، شاید به خاطر دوری راه بوده است.
[5] من لا یحضره الفقیه، همان، ج 2، ص 140، باب (ما جاء فی کراهیة السفر فی شهر رمضان).
[6] الکافی، همان، ج 4، ص 126، باب (کراهیة السفر فی شهر رمضان).
[7] من لا یحضره الفقیه، همان، ج 2، ص 139، باب (ما جاء فی کراهیة السفر فی شهر رمضان).
[8] سوره بقره، آیه 185.
[9] گردآوری از کتاب: حیله های شرعی و چاره جویی های صحیح، مکارم شیرازی، ناصر، تهیه و تنظیم: علیان نژادی، ابوالقاسم، مدرسة الامام علی بن ابی طالب(علیه السلام)، قم، 1428 قمری، چاپ: دوم، ص 78.
منبع: حوزه نت
