توطئه های متوکل عباسی در زمان اقامت امام هادی علیه السلام در سامرا
پرسش :
در طول مدت اقامت امام هادی (علیه السلام) در سامرا ایشان چگونه با دشمنی ها و توطئه های متوکل عباسی مقابله می کردند؟
پاسخ :
امام هادی (علیه السّلام) در مدت اقامت اجباری اش در «سامرّاء»، به ظاهر زندگی آرامی داشت و متوکل می خواست ضمن نظارت های کلّی و تحت کنترل گرفتن، وی را در نقش یکی از درباریان در آورده و از أبّهت و عظمت آن بزرگوار در چشم مردم بکاهد. «طبرسی» می نویسد: «متوکل سخت در تلاش بود تا شخصیت امام را نزد مردم پایین آورد».(1)
«مسعودی» مورّخ مشهور دو نمونه از برخوردهای امام(علیه السّلام) با متوکل را این گونه آورده است:
1- «محمد بن یزید مبرد» می گوید: روزی متوکل از امام پرسید: فرزند پدر تو [یعنی شما] درباره «عباس بن عبد المطّلب» چه می گوید؟ امام در پاسخ فرمود: ای خلیفه، فرزند پدرم درباره شخصی که خداوند اطاعت فرزندانش را بر مردم و اطاعت او را بر فرزندانش واجب کرده، جز نیکی چه می تواند بگوید؟
متوکل که پاسخ امام را موافق میل خود تلقی کرده بود، خوشحال شد و یکصد هزار درهم به آن حضرت بخشید. «مسعودی» پس از نقل این موضوع می افزاید: هدف واقعی امام از این پاسخ، وجوب اطاعت از دستورهای خداوند بر فرزندان عباس بود که این چنین به اشارت آن را بیان کرد.(2) این گونه پاسخگویی به خوبی نشان می دهد که آن حضرت در معرض تهدید متوکل قرار داشت؛ بنابراین می بایست تقیه پیشه کرده و جواب را با چنان زیرکی بدهد که فقط اهل دقت و فهم، هدف اصلی امام را دریابند.
متوکل دریافته بود که از نظر امام آیه شریفه: «یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ»(3) اشاره به برخی از خلفا است. از این رو به فکر سوء استفاده از این مسأله افتاد و خواست با مطرح کردن آن، حضرت را به شکلی در مقابل «عامّه» یعنی اهل حدیث قرار دهد. بدین جهت، زمانی که افراد زیادی در مجلس بودند، درباره این آیه از امام سؤال کرد. آن حضرت فرمود: منظور دو مرد هستند که خداوند از آنها به کنایت سخن گفته و با عدم تصریح به نامشان، بر آنان منّت نهاده است؛ آیا خلیفه می خواهد آنچه را که خدا مخفی نگاه داشته در اینجا بر ملا کند؟ متوکل گفت: نه.(4) بدین شکل امام از خطری که برایش تدارک دیده شده بود رهایی یافت.
2- به متوکل گزارش دادند که در منزل امام هادی (علیه السّلام) ادوات جنگی و نامه هایی از شیعیانش به او و ... وجود دارد. او دستور داد تا عده ای از سربازان و مأموران -نابهنگام و غافلگیرانه- به منزل امام حمله برند. دستور اجرا شد و وقتی وارد خانه شدند، او را در اطاقی که زیرانداز آن از شن و ماسه بود تنها یافتند، در حالی که در را بر روی خود بسته، لباسی پشمینه بر تن کرده، روپوشی بر سر انداخته و آیاتی از قرآن در مورد وعد و وعید را زمزمه می کرد. حضرتش را در همان حال پیش متوکل آوردند.
وقتی امام به مجلس متوکل وارد شد، او کاسه شرابی در دست داشت؛ متوکل آن حضرت را در کنار خود جای داد و پیاله ای به طرف او گرفت و گفت: بنوش. امام عذر خواست و فرمود: گوشت و خون من تا به حال با شراب آلوده نشده است. آنگاه متوکل خواست تا آن حضرت شعری که او را به وجد و نشاط آورد برایش بخواند.
امام فرمود: کمتر شعر می خوانم؛ اما متوکل اصرار ورزید و آن حضرت این اشعار را برایش خواند:
«باتوا علی قلل الأجبال تحرسهم غلب الرّجال فما تنفعهم القلل
و استنزلوا بعد عزّ من معاقلهم فأودعوا حفرا یا بئس ما نزلوا
ناداهم صارخ من بعد ما قبروا أین الأساور و التّیجان و الحلل
أین الوجوه التی کانت منعّمة من دونها تضرب الأستار و الکلل
فاصفح القبر عنهم حین سائلهم تلک الوجوه علیها الدود تنتقل(5)
قد طال ما أکلوا دهرا و قد شربوا و أصبحوا الیوم بعد الأکل قد أکلوا
و طالما عمّروا دورا لتحصنهم ففارقوا الدور و الأهلین و انتقلوا
و طالما کنزوا الأموال و ادّخروا فخلّفوها علی الأعداء و ارتحلوا
أضحت منازلهم قفرا معطّلة و ساکنوها إلی الأجداث قد رحلوا»
(بر بلندای کوه ها شب را به سحر آوردند، در حالی که مردان چیره و نیرومندی از آنان پاس می دادند، ولی آن قله کوه ها برایشان سودی نبخشید. از پناهگاه هایشان پایین کشیده شدند و در زیر خاک سیاه قرار گرفتند و چه بد جایی را برای رحل اقامت برگزیدند. پس از آن که در قبرهای خود قرار گرفتند، فریادزنی بر آنها بانک زد: کجا رفت آن بازوبندها، کو آن تاجها و کجاست آن زر و زیورها.
کجا رفت آن چهره ها که با ناز و نعمت پرورش یافته و مقابل آنها پرده‌های گرانبهای نازک آویخته بودند. هنگامی که این سؤال از آنها می شود، قبرهایشان از طرف آنها جواب می دهد: آن چهره ها هم اکنون محل آمد و شد کرم های لاشخور شده اند. عمرهای دراز، خوردند و آشامیدند و اکنون پس از آن همه عیش و نوش، خود خوراک کرمها شده اند.
چه بسیار کاخ ها ساختند که آنها را در بر گیرد؛ ولی سرانجام آن کاخ ها و عزیزان خود را واگذاشتند و درگذشتند. چه بسیار اموالی که روی هم انباشته کردند؛ ولی آن را برای دشمنان شان بر جای گذاشتند و زندگی را بدرود گفتند. عاقبت نشیمن گاه های آنان به ویرانی گرایید و به حال خود رها شد و ساکنان آن کاخ ها به سوی قبرهایشان شتافتند).
امام (علیه السّلام) با این اشعار، تمامی حاضران را تحت تأثیر قرار داد؛ حتی شخص متوکل را، که از کثرت گریه صورتش خیس گردید. آنگاه خلیفه دستور داد بساط شراب را برچینند. سپس دستور داد امام را با احترام به خانه اش بازگردانند.(6)
متوکل امام را واداشت تا مانند رجال دربارش از قبیل وزیران و امیران، نیروهای نظامی و دیگر اطرافیان، لباس های فاخر بپوشند و خود را در بهترین شکل و قیافه بیاراید و مانند دیگران در رکاب متوکل -که سوار بر اسب حرکت می کرد- پیاده راه برود. تنها کسی که از پیاده رفتن در برابر خلیفه مستثنی بود، «فتح بن خاقان» وزیر کینه توز وی بود که او نیز مانند متوکل سواره می رفت. این وضع، برای امام بسیار دشوار و غیر قابل تحمل بود. به دنبال همین ماجرا بود که آن حضرت به خواندن دعاء «المظلوم علی الظالم» توسل جست.(7)
متوکل همچنین اصرار داشت تا امام در مجالس بزم او حضور داشته باشد و طبیعی است که از این طریق بهتر می توانست آن حضرت را -که امام شیعیان و پیشوای پاک مردان بود- تحقیر کرده و از دیده ها بیندازد و پیروان او را از دور و بر ایشان پراکنده سازد، چنانکه متوکل خود اعتراف داشت: مقاومت امام مانع از آن گشته که بتواند او را در بزم شراب حاضر کند.(8) امام در سامرا از چنان شخصیت والا و عظمت روحی برخوردار بود که همگان در مقابل وی فروتنی نشان می دادند و ناخواسته در برابرش تواضع کرده و سخت محترمش می داشتند.(9)
متوکل در آخرین روزهای زندگی خود تصمیم گرفت آن حضرت را به شهادت برساند. «ابن ارومه» می گوید: در آن روزها به «سامرا» رفته بودم. دیدم متوکل امام هادی(علیه السّلام) را به دست «سعید حاجب» سپرده و می خواهد به قتل رساند؛ اما متوکل دو روز بعد -همانگونه که امام پیشگویی کرده بود- شبانه مورد حمله ترکان قرار گرفت و در خانه‌اش -در حالی که در بستر خود آرمیده بود- به قتل رسید. بدین ترتیب امام از چنگال وی رهایی یافت.(10) در روایات دیگری آمده: وقتی متوکل دستور بازداشت امام را داد، سه روز بعد به قتل رسید.(11)
پس از متوکل فرزندش «منتصر» بر سر کار آمد و این خود سبب شد که فشار حکومت بر خاندان علوی؛ از جمله امام هادی (علیه السّلام) کاستی گیرد. گرچه در بلاد مختلف، فشار دولتمردان بر شیعیان، همچنان ادامه داشت.(12) کاهش نسبی اختناق نسبت به زمان های قبل، سازماندهی شیعیان را در بلاد مختلف تقویت کرد و هر زمان که یکی از وکلای امام در شهرها دستگیر می شد، آن حضرت شخص دیگری را به جای وی برمی گزید. یکی از وکلای آن حضرت علی بن جعفر بود که بازداشت شد و به زندان افتاد.(13) همچنین «محمد بن فرج» در «مصر» دستگیر و به «عراق» آورده شد و مدت هشت سال در زندان بود.(14)
دکتر «جاسم حسین» در این باره می نویسد: بنا به نوشته «کندی»، امامیه در «مصر» به دست «یزید بن عبداللّه ترکی» -حاکم مصر از طرف خلیفه- مورد آزار قرار می گرفتند، و وی، «ابو حمزه» را که یکی از رهبران علوی مصر بود همراه پیروانش دستگیر کرد. اینها متهم به فعالیت های زیر زمینی بودند که در سال 248 به عراق رانده شدند.(15)
شیخ «کلینی» می نویسد: عملیات تعقیب و دستگیری، بر پیروان امام هادی (علیه السّلام) اثر نامطلوبی گذاشت.(16) به عنوان نمونه، «محمد بن حجر» کشته شد و املاک «سیف بن لیث» مصادره شد و همزمان در «عراق»، برخی از پیروان امام هادی (علیه السّلام) که ساکن «سامرا» بودند، دستگیر شدند(17) و «ایوب بن نوح» وکیل آن حضرت در «کوفه»، تحت تعقیب قاضی شهر قرار گرفت.(18)
شیعیان از دیرباز، به دستور امامان(علیهم السّلام) داخل در مناصب حکومتی شده و در مناسبت های لازم به شیعیان کمک می کردند. «یعقوب بن یزید» کاتب، از منشیان «منتصر» عباسی بود و در عین حال چندین کتاب در موضوع «بداء» و نیز کتاب های «المسائل» و «نوادر الحج» را تألیف کرده است.(19) روشن است که این گونه افراد بسیار مخفیانه عمل می کردند، زیرا در غیر این صورت خلفا پی به ماهیت آنان برده و از روابطشان با امام هادی (علیه السّلام) مطلع می شدند و آنها را تحت فشارهای شدید قرار می دادند و سرانجام طردشان نموده و مقرری شان را قطع می کردند.(20)
صرف نظر از شیعیان و پیروان امام هادی (علیه السّلام) نزدیک به یکصد و نود صحابی راوی آن حضرت برای ما شناخته شده اند که از حدود یکصد و هشتاد نفر آنها، احادیثی در ابواب مختلف در دسترس ماست. در آن زمان شیعیان کتاب های حدیث مدوّن فقهی و کلامی ائمه را در اختیار داشتند و از طریق همین وکلا مشکلات خود را از امام می پرسیدند. امام نیز آنها را به آن دسته از اصحاب خود که سابقه زیادی داشته و بسیار علاقه‌مند به اهل بیت بودند رهنمون می شدند.(21) از قرائن بعدی -گرچه تاریخ اطلاعات دقیق حاکی از وضعیت شیعه در آن زمان ها در دسترس ما نمی گذارد- به خوبی می توان فهمید که جامعه شیعه مدیون فعالیت های منظم آن بزرگواران و وکلای آن و همچنین مدیون محبت عمیق مسلمانان به اهل بیت رسول خدا (علیهم السّلام) بوده است.
در دوره امام هادی (علیه السّلام) ائمه زیدیه نیز قیام‌های وسیعی در سر تا سر بلاد اسلامی به راه انداختند. زیدیه در مجموع -به دلیل برخورد تندشان با امامیه- از نظر ائمه مطرود بودند. ولی برخی از اوقات که در قیام خود صداقت و خلوص نیت نشان می دادند، شیعیان امامی نیز از نظر عاطفی با آنان همدردی می کردند. اخبار مربوط به این قیام ها را در «مقاتل الطالبیین» ابو الفرج اصفهانی می توان دید.
پی‌نوشت‌ها:
(1). إعلام الورى بأعلام الهدى، طبرسى، فضل بن حسن، دار الکتب الاسلامیه، قم، 1414 ق، ص 438.
(2). مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، أبو الحسن على بن الحسین بن على، دار الاندلس، بیروت، 1385 ق، ج 4، ص 11 - 10: «قال المسعودی: انما اراد ابو الحسن طاعة الله علی بنیه».
(3). قرآن کریم، سوره فرقان، آیه 27؛ «روزی که ستمگر دست حسرت می گزد».
(4). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 50، ص 214.
(5). و در نسخه دیگر «تقتتل»؛ (یعنی کرمها به جدال با یکدیگر مشغولند).
(6). مروج الذهب، همان، ج 4، ص 11؛ مرآت الجنان، یافعی، اعلمی، بیروت، بی تا، ج 2، ص 159؛ تاریخ ابن الوردی، زین الدین عمر بن مظفر الشهیر بابن الوردی، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1417 ق، ص 347.
(7). مهج الدعوات، ابن طاووس، کتابخانه سنایی، تهران، بی تا، ص 265؛ مسند الامام الهادی(علیه السّلام)، عطاردی، عزیز الله، کنگره امام رضا(علیه السلام)، مشهد، بی تا، ص 186 – 191.
(8). کشف الغمة فی معرفة الأئمة، اربلى، على بن عیسى، محقق / مصحح: رسولى محلاتى، هاشم، بنى هاشمى، تبریز، 1381 ق، چاپ اول، ج 2، ص 381.
(9). همان، ص 398.
(10). همان، ص 394.
(11). المناقب، ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب(علیهم السلام)، ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على، علامه، قم، 1379 ق، چاپ اول، ج 2، ص 447؛ مسند الامام الهادی(علیه السّلام)، همان، ص 41.
(12). تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(علیه السّلام)، جاسم حسین، مترجم: آیت اللهی، سید محمد تقی، موسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، 1387 ش، چاپ چهارم، ص 85.
(13). اثبات الوصیة، مسعودى، انصاریان، على بن حسین، منشورات رضی، قم، بی تا، ص 232.
(14). بحار الانوار، همان، ج 50، ص 140.
(15). ولاة مصر، الکندی، ، بی نا، بیروت، 1908 م، ص 229؛ تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(علیه السّلام)، همان، ص 89.
(16). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج 1، ص 513 – 511.
(17). مناقب ابن شهر آشوب، همان، ج 4، ص 416.
(18). کشف الغمّه، همان، ج 3، ص 247؛ تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(علیه السّلام)، همان، ص 89.
(19). رجال النجاشی، نجاشی، احمد بن على، مؤسسة نشر اسلامی ، قم، 1416 ق، ص 313.
(20). الأمالی، طوسى، محمد بن حسن، مطبة النعمان، نجف، 1384 قمری، ج 1، ص 91؛ مسند الامام الهادی(علیه السّلام)، همان، ص 38 – 39.
(21). إختیار معرفة الرجال، کشى، محمد بن عمر، محقق / مصحح: طوسى، محمد بن حسن / مصطفوى، حسن، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، مشهد، 1409 ق، چاپ اول، ص 11؛ مسند الامام الهادی(علیه السّلام)، همان، ص 83.
منبع: حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (علیهم السلام)، رسول جعفریان، موسسه انصاریان، قم، 1381 ش.
امام هادی (علیه السّلام) در مدت اقامت اجباری اش در «سامرّاء»، به ظاهر زندگی آرامی داشت و متوکل می خواست ضمن نظارت های کلّی و تحت کنترل گرفتن، وی را در نقش یکی از درباریان در آورده و از أبّهت و عظمت آن بزرگوار در چشم مردم بکاهد. «طبرسی» می نویسد: «متوکل سخت در تلاش بود تا شخصیت امام را نزد مردم پایین آورد».(1)
«مسعودی» مورّخ مشهور دو نمونه از برخوردهای امام(علیه السّلام) با متوکل را این گونه آورده است:
1- «محمد بن یزید مبرد» می گوید: روزی متوکل از امام پرسید: فرزند پدر تو [یعنی شما] درباره «عباس بن عبد المطّلب» چه می گوید؟ امام در پاسخ فرمود: ای خلیفه، فرزند پدرم درباره شخصی که خداوند اطاعت فرزندانش را بر مردم و اطاعت او را بر فرزندانش واجب کرده، جز نیکی چه می تواند بگوید؟
متوکل که پاسخ امام را موافق میل خود تلقی کرده بود، خوشحال شد و یکصد هزار درهم به آن حضرت بخشید. «مسعودی» پس از نقل این موضوع می افزاید: هدف واقعی امام از این پاسخ، وجوب اطاعت از دستورهای خداوند بر فرزندان عباس بود که این چنین به اشارت آن را بیان کرد.(2) این گونه پاسخگویی به خوبی نشان می دهد که آن حضرت در معرض تهدید متوکل قرار داشت؛ بنابراین می بایست تقیه پیشه کرده و جواب را با چنان زیرکی بدهد که فقط اهل دقت و فهم، هدف اصلی امام را دریابند.
متوکل دریافته بود که از نظر امام آیه شریفه: «یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ»(3) اشاره به برخی از خلفا است. از این رو به فکر سوء استفاده از این مسأله افتاد و خواست با مطرح کردن آن، حضرت را به شکلی در مقابل «عامّه» یعنی اهل حدیث قرار دهد. بدین جهت، زمانی که افراد زیادی در مجلس بودند، درباره این آیه از امام سؤال کرد. آن حضرت فرمود: منظور دو مرد هستند که خداوند از آنها به کنایت سخن گفته و با عدم تصریح به نامشان، بر آنان منّت نهاده است؛ آیا خلیفه می خواهد آنچه را که خدا مخفی نگاه داشته در اینجا بر ملا کند؟ متوکل گفت: نه.(4) بدین شکل امام از خطری که برایش تدارک دیده شده بود رهایی یافت.
2- به متوکل گزارش دادند که در منزل امام هادی (علیه السّلام) ادوات جنگی و نامه هایی از شیعیانش به او و ... وجود دارد. او دستور داد تا عده ای از سربازان و مأموران -نابهنگام و غافلگیرانه- به منزل امام حمله برند. دستور اجرا شد و وقتی وارد خانه شدند، او را در اطاقی که زیرانداز آن از شن و ماسه بود تنها یافتند، در حالی که در را بر روی خود بسته، لباسی پشمینه بر تن کرده، روپوشی بر سر انداخته و آیاتی از قرآن در مورد وعد و وعید را زمزمه می کرد. حضرتش را در همان حال پیش متوکل آوردند.
وقتی امام به مجلس متوکل وارد شد، او کاسه شرابی در دست داشت؛ متوکل آن حضرت را در کنار خود جای داد و پیاله ای به طرف او گرفت و گفت: بنوش. امام عذر خواست و فرمود: گوشت و خون من تا به حال با شراب آلوده نشده است. آنگاه متوکل خواست تا آن حضرت شعری که او را به وجد و نشاط آورد برایش بخواند.
امام فرمود: کمتر شعر می خوانم؛ اما متوکل اصرار ورزید و آن حضرت این اشعار را برایش خواند:
«باتوا علی قلل الأجبال تحرسهم غلب الرّجال فما تنفعهم القلل
و استنزلوا بعد عزّ من معاقلهم فأودعوا حفرا یا بئس ما نزلوا
ناداهم صارخ من بعد ما قبروا أین الأساور و التّیجان و الحلل
أین الوجوه التی کانت منعّمة من دونها تضرب الأستار و الکلل
فاصفح القبر عنهم حین سائلهم تلک الوجوه علیها الدود تنتقل(5)
قد طال ما أکلوا دهرا و قد شربوا و أصبحوا الیوم بعد الأکل قد أکلوا
و طالما عمّروا دورا لتحصنهم ففارقوا الدور و الأهلین و انتقلوا
و طالما کنزوا الأموال و ادّخروا فخلّفوها علی الأعداء و ارتحلوا
أضحت منازلهم قفرا معطّلة و ساکنوها إلی الأجداث قد رحلوا»
(بر بلندای کوه ها شب را به سحر آوردند، در حالی که مردان چیره و نیرومندی از آنان پاس می دادند، ولی آن قله کوه ها برایشان سودی نبخشید. از پناهگاه هایشان پایین کشیده شدند و در زیر خاک سیاه قرار گرفتند و چه بد جایی را برای رحل اقامت برگزیدند. پس از آن که در قبرهای خود قرار گرفتند، فریادزنی بر آنها بانک زد: کجا رفت آن بازوبندها، کو آن تاجها و کجاست آن زر و زیورها.
کجا رفت آن چهره ها که با ناز و نعمت پرورش یافته و مقابل آنها پرده‌های گرانبهای نازک آویخته بودند. هنگامی که این سؤال از آنها می شود، قبرهایشان از طرف آنها جواب می دهد: آن چهره ها هم اکنون محل آمد و شد کرم های لاشخور شده اند. عمرهای دراز، خوردند و آشامیدند و اکنون پس از آن همه عیش و نوش، خود خوراک کرمها شده اند.
چه بسیار کاخ ها ساختند که آنها را در بر گیرد؛ ولی سرانجام آن کاخ ها و عزیزان خود را واگذاشتند و درگذشتند. چه بسیار اموالی که روی هم انباشته کردند؛ ولی آن را برای دشمنان شان بر جای گذاشتند و زندگی را بدرود گفتند. عاقبت نشیمن گاه های آنان به ویرانی گرایید و به حال خود رها شد و ساکنان آن کاخ ها به سوی قبرهایشان شتافتند).
امام (علیه السّلام) با این اشعار، تمامی حاضران را تحت تأثیر قرار داد؛ حتی شخص متوکل را، که از کثرت گریه صورتش خیس گردید. آنگاه خلیفه دستور داد بساط شراب را برچینند. سپس دستور داد امام را با احترام به خانه اش بازگردانند.(6)
متوکل امام را واداشت تا مانند رجال دربارش از قبیل وزیران و امیران، نیروهای نظامی و دیگر اطرافیان، لباس های فاخر بپوشند و خود را در بهترین شکل و قیافه بیاراید و مانند دیگران در رکاب متوکل -که سوار بر اسب حرکت می کرد- پیاده راه برود. تنها کسی که از پیاده رفتن در برابر خلیفه مستثنی بود، «فتح بن خاقان» وزیر کینه توز وی بود که او نیز مانند متوکل سواره می رفت. این وضع، برای امام بسیار دشوار و غیر قابل تحمل بود. به دنبال همین ماجرا بود که آن حضرت به خواندن دعاء «المظلوم علی الظالم» توسل جست.(7)
متوکل همچنین اصرار داشت تا امام در مجالس بزم او حضور داشته باشد و طبیعی است که از این طریق بهتر می توانست آن حضرت را -که امام شیعیان و پیشوای پاک مردان بود- تحقیر کرده و از دیده ها بیندازد و پیروان او را از دور و بر ایشان پراکنده سازد، چنانکه متوکل خود اعتراف داشت: مقاومت امام مانع از آن گشته که بتواند او را در بزم شراب حاضر کند.(8) امام در سامرا از چنان شخصیت والا و عظمت روحی برخوردار بود که همگان در مقابل وی فروتنی نشان می دادند و ناخواسته در برابرش تواضع کرده و سخت محترمش می داشتند.(9)
متوکل در آخرین روزهای زندگی خود تصمیم گرفت آن حضرت را به شهادت برساند. «ابن ارومه» می گوید: در آن روزها به «سامرا» رفته بودم. دیدم متوکل امام هادی(علیه السّلام) را به دست «سعید حاجب» سپرده و می خواهد به قتل رساند؛ اما متوکل دو روز بعد -همانگونه که امام پیشگویی کرده بود- شبانه مورد حمله ترکان قرار گرفت و در خانه‌اش -در حالی که در بستر خود آرمیده بود- به قتل رسید. بدین ترتیب امام از چنگال وی رهایی یافت.(10) در روایات دیگری آمده: وقتی متوکل دستور بازداشت امام را داد، سه روز بعد به قتل رسید.(11)
پس از متوکل فرزندش «منتصر» بر سر کار آمد و این خود سبب شد که فشار حکومت بر خاندان علوی؛ از جمله امام هادی (علیه السّلام) کاستی گیرد. گرچه در بلاد مختلف، فشار دولتمردان بر شیعیان، همچنان ادامه داشت.(12) کاهش نسبی اختناق نسبت به زمان های قبل، سازماندهی شیعیان را در بلاد مختلف تقویت کرد و هر زمان که یکی از وکلای امام در شهرها دستگیر می شد، آن حضرت شخص دیگری را به جای وی برمی گزید. یکی از وکلای آن حضرت علی بن جعفر بود که بازداشت شد و به زندان افتاد.(13) همچنین «محمد بن فرج» در «مصر» دستگیر و به «عراق» آورده شد و مدت هشت سال در زندان بود.(14)
دکتر «جاسم حسین» در این باره می نویسد: بنا به نوشته «کندی»، امامیه در «مصر» به دست «یزید بن عبداللّه ترکی» -حاکم مصر از طرف خلیفه- مورد آزار قرار می گرفتند، و وی، «ابو حمزه» را که یکی از رهبران علوی مصر بود همراه پیروانش دستگیر کرد. اینها متهم به فعالیت های زیر زمینی بودند که در سال 248 به عراق رانده شدند.(15)
شیخ «کلینی» می نویسد: عملیات تعقیب و دستگیری، بر پیروان امام هادی (علیه السّلام) اثر نامطلوبی گذاشت.(16) به عنوان نمونه، «محمد بن حجر» کشته شد و املاک «سیف بن لیث» مصادره شد و همزمان در «عراق»، برخی از پیروان امام هادی (علیه السّلام) که ساکن «سامرا» بودند، دستگیر شدند(17) و «ایوب بن نوح» وکیل آن حضرت در «کوفه»، تحت تعقیب قاضی شهر قرار گرفت.(18)
شیعیان از دیرباز، به دستور امامان(علیهم السّلام) داخل در مناصب حکومتی شده و در مناسبت های لازم به شیعیان کمک می کردند. «یعقوب بن یزید» کاتب، از منشیان «منتصر» عباسی بود و در عین حال چندین کتاب در موضوع «بداء» و نیز کتاب های «المسائل» و «نوادر الحج» را تألیف کرده است.(19) روشن است که این گونه افراد بسیار مخفیانه عمل می کردند، زیرا در غیر این صورت خلفا پی به ماهیت آنان برده و از روابطشان با امام هادی (علیه السّلام) مطلع می شدند و آنها را تحت فشارهای شدید قرار می دادند و سرانجام طردشان نموده و مقرری شان را قطع می کردند.(20)
صرف نظر از شیعیان و پیروان امام هادی (علیه السّلام) نزدیک به یکصد و نود صحابی راوی آن حضرت برای ما شناخته شده اند که از حدود یکصد و هشتاد نفر آنها، احادیثی در ابواب مختلف در دسترس ماست. در آن زمان شیعیان کتاب های حدیث مدوّن فقهی و کلامی ائمه را در اختیار داشتند و از طریق همین وکلا مشکلات خود را از امام می پرسیدند. امام نیز آنها را به آن دسته از اصحاب خود که سابقه زیادی داشته و بسیار علاقه‌مند به اهل بیت بودند رهنمون می شدند.(21) از قرائن بعدی -گرچه تاریخ اطلاعات دقیق حاکی از وضعیت شیعه در آن زمان ها در دسترس ما نمی گذارد- به خوبی می توان فهمید که جامعه شیعه مدیون فعالیت های منظم آن بزرگواران و وکلای آن و همچنین مدیون محبت عمیق مسلمانان به اهل بیت رسول خدا (علیهم السّلام) بوده است.
در دوره امام هادی (علیه السّلام) ائمه زیدیه نیز قیام‌های وسیعی در سر تا سر بلاد اسلامی به راه انداختند. زیدیه در مجموع -به دلیل برخورد تندشان با امامیه- از نظر ائمه مطرود بودند. ولی برخی از اوقات که در قیام خود صداقت و خلوص نیت نشان می دادند، شیعیان امامی نیز از نظر عاطفی با آنان همدردی می کردند. اخبار مربوط به این قیام ها را در «مقاتل الطالبیین» ابو الفرج اصفهانی می توان دید.
پی‌نوشت‌ها:
(1). إعلام الورى بأعلام الهدى، طبرسى، فضل بن حسن، دار الکتب الاسلامیه، قم، 1414 ق، ص 438.
(2). مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، أبو الحسن على بن الحسین بن على، دار الاندلس، بیروت، 1385 ق، ج 4، ص 11 - 10: «قال المسعودی: انما اراد ابو الحسن طاعة الله علی بنیه».
(3). قرآن کریم، سوره فرقان، آیه 27؛ «روزی که ستمگر دست حسرت می گزد».
(4). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 50، ص 214.
(5). و در نسخه دیگر «تقتتل»؛ (یعنی کرمها به جدال با یکدیگر مشغولند).
(6). مروج الذهب، همان، ج 4، ص 11؛ مرآت الجنان، یافعی، اعلمی، بیروت، بی تا، ج 2، ص 159؛ تاریخ ابن الوردی، زین الدین عمر بن مظفر الشهیر بابن الوردی، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1417 ق، ص 347.
(7). مهج الدعوات، ابن طاووس، کتابخانه سنایی، تهران، بی تا، ص 265؛ مسند الامام الهادی(علیه السّلام)، عطاردی، عزیز الله، کنگره امام رضا(علیه السلام)، مشهد، بی تا، ص 186 – 191.
(8). کشف الغمة فی معرفة الأئمة، اربلى، على بن عیسى، محقق / مصحح: رسولى محلاتى، هاشم، بنى هاشمى، تبریز، 1381 ق، چاپ اول، ج 2، ص 381.
(9). همان، ص 398.
(10). همان، ص 394.
(11). المناقب، ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب(علیهم السلام)، ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على، علامه، قم، 1379 ق، چاپ اول، ج 2، ص 447؛ مسند الامام الهادی(علیه السّلام)، همان، ص 41.
(12). تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(علیه السّلام)، جاسم حسین، مترجم: آیت اللهی، سید محمد تقی، موسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، 1387 ش، چاپ چهارم، ص 85.
(13). اثبات الوصیة، مسعودى، انصاریان، على بن حسین، منشورات رضی، قم، بی تا، ص 232.
(14). بحار الانوار، همان، ج 50، ص 140.
(15). ولاة مصر، الکندی، ، بی نا، بیروت، 1908 م، ص 229؛ تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(علیه السّلام)، همان، ص 89.
(16). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج 1، ص 513 – 511.
(17). مناقب ابن شهر آشوب، همان، ج 4، ص 416.
(18). کشف الغمّه، همان، ج 3، ص 247؛ تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(علیه السّلام)، همان، ص 89.
(19). رجال النجاشی، نجاشی، احمد بن على، مؤسسة نشر اسلامی ، قم، 1416 ق، ص 313.
(20). الأمالی، طوسى، محمد بن حسن، مطبة النعمان، نجف، 1384 قمری، ج 1، ص 91؛ مسند الامام الهادی(علیه السّلام)، همان، ص 38 – 39.
(21). إختیار معرفة الرجال، کشى، محمد بن عمر، محقق / مصحح: طوسى، محمد بن حسن / مصطفوى، حسن، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، مشهد، 1409 ق، چاپ اول، ص 11؛ مسند الامام الهادی(علیه السّلام)، همان، ص 83.
منبع: حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (علیهم السلام)، رسول جعفریان، موسسه انصاریان، قم، 1381 ش.
