ملاک و معیار در مکی یا مدنی بودن آیات و سوره های قرآن
پرسش :
با چه ملاک و معیاری می توان یک آیه یا سوره را «مکّی» یا «مدنی» دانست؟
پاسخ :
طبق آمارى که از روایاتِ مربوط به ترتیب نزول به دست مى آید، 86 سوره از سوره های قرآن، «مکّی» و 28 سوره «مدنی» است که در این گروه بندى سه معیار وجود دارد:
1. معیار زمان: بیشترِ مفسّرین معتقدند که معیار «مکّی یا مدنی بودن»، هجرتِ پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) از مکّه به مدینه است. هر سوره اى که پیش از هجرت نازل شده مکّی و هر سوره اى که پس از هجرت نازل شده مدنى به شمار مى رود، خواه در مدینه نازل شده باشد خواه در سفرها، و حتى در مکّه در سفر حجّ یا عِمره یا پس از فتح، چون پس از هجرت بوده است، مدنی محسوب می شود. ملاکِ هجرت نیز داخل شدن به مدینه است. بنابراین آیاتى که پس از هجرت از مکّه و پیش از ورود به مدینه، در راه بر پیامبر خدا(ص) نازل شده، مکّی محسوب می شود. مثلا آیه «إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرَادُّکَ إِلَىٰ مَعَادٍ ...»(1)؛ (آن کس که قرآن را بر تو لازم کرد، تو را به جایگاهت [زادگاهت ] باز مى گرداند ...). بر اساس این تعریف و ملاک که پس از خروج از مکّه در راه بر پیامبر(ص) نازل شده، مکّی است.
2. معیار مکان: هر چه در شهر مکّه و پیرامون آن نازل شده مکّی است، و هر چه در مدینه و پیرامون آن نازل گردیده مدنی است، خواه پیش از هجرت یا پس از آن نازل شده باشد. پس آنچه در غیر این دو منطقه نازل شده باشد نه مکّی است و نه مدنی. در این زمینه «جلال الدین سیوطى» روایتى آورده که پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمودند: «أُنْزِلَ الْقُرْآنُ فِی ثَلَاثَةِ أَمْکِنَةٍ: مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ وَ الشَّامِ» که طبق گفته «ابن کثیر»، مقصود از شام، تبوک است.(2)
3. معیار خطاب: هر سوره اى که در آن، خطاب به مشرکان مى باشد مکّی و هر سوره اى که در آن خطاب به مؤمنان مى باشد، مدنی است. در این زمینه از «عبدالله بن مسعود» حدیثى آورده اند که گفته است: «هر سوره ای که «یَا أَیُّهَا النَّاسُ» در آن به کار رفته باشد، مکّی است و هر سوره ای که «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» در آن به کار رفته باشد مدنی است»(3)؛ زیرا در مدینه غلبه با مؤمنان بوده و در مکّه اکثریت با مشرکان. البته در سوره هاى مدنی مانند سوره «بقره»، «یَا أَیُّهَا النَّاسُ» به کار رفته که کلیّت این معیار را خدشه دار مى کند.
براى تشخیص سوره هاى مکّی و مدنی، ملاک هایى را مشخص کرده اند که هر یک به تنهایى نمى تواند ملاک جامع و مانعى باشد؛ بلکه این ملاکها روى هم رفته تا حدودى تعیین کننده است. به طور کلى ملاکها و علائم براى تشخیص، عبارت است از: 1) نصّ و خبر، 2) علائم صورى و ظاهرى، 3) علائم محتوایى و معنوى. «علامه برهان الدین ابراهیم بن عمر بن ابراهیم جعبرى (متوفاى 732) مى گوید: «براى شناخت مکّی و مدنی دو راه وجود دارد: سماعی، که از راه نقل و روایت به دست مى آید. قیاسی، که از روى ضابطه تشخیص داده مى شود». آن گونه که «علقمة بن قیس» (متوفاى 62) از «عبدالله بن مسعود» روایت کرده است: «هر سوره اى که در آن «یَا أَیُّهَا النَّاسُ» آمده باشد یا لفظ «کلّا» استعمال شده باشد یا در ابتداى آن حروف مقطع باشد ـ جز زهراوین؛ یعنی «بقره» و «آل عمران» و نیز سوره «رعد» که بنابر قولى مدنی است ـ یا در آن قصّه آدم و ابلیس آمده باشد ـ جز سوره هاى طولانى ـ یا سوره اى که در آن سرگذشت انبیائ سلف و امّت هاى گذشته آمده باشد مکّی است، و هر سوره اى که در آن از فریضه و تکالیف و حدود شرعى سخن گفته شده باشد، مدنی است».(4)
برخى خصوصیات دیگرى که براى شناخت سوره هاى مکّی و مدنی ذکر کرده اند عبارت است از:
1. کوتاهى آیات درون یک سوره و نیز کوتاهى سوره، نوعا مکّی بودنِ آن را مى رساند، و بلندى آیه هاى یک سوره علاوه بر بلندى سوره نوعا مدنی بودن آن را ثابت مى کند.
2. لحن تند و شدید سوره بیشتر با اهل مکّه است که اهل عناد و لجاج و مقاومت در مقابل حقّ بوده اند؛ ولى لحنِ ملایم و خفیف، مدنی بودنِ سوره را مى رساند که بیشتر خطاب به مؤمنین است.
3. بحث درباره اصول معارف و اصل ایمان و دعوت به اسلام از ویژگى هاى سوره هاى مکّی است و در سوره هاى مدنی بیشتر از تفاصیلِ احکام و بیان شریعتِ اسلام سخن گفته شده است.
4. دعوت به پایبند بودن به اخلاق و استقامت در رأى و سلامتِ عقیده و ترک لِجاج و عِناد و نیز برخورد تند با عقاید باطلِ مشرکان و ناچیز شمردن اندیشه هاى تهى و بى اساس آنان، از خصائص سوره هاى مکّی به شمار می رود؛ در حالى که برخورد با اهل کتاب و دعوت آنان به میانه روى در عقاید و افکار و اندیشه ها و نیز مبارزه با منافقین و ذکر خصائص و صفاتِ آنان از ویژگى هاى سوره هاى مدنى است.
5. غالبا خطابها با عنوان «یَا أَیُّهَا النَّاسُ ...» از ویژگی هاى سُوَر مکّی است و با عنوان «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» از خصائص سُوَر مدنی است.
البته این ویژگی ها هرگز کُلّیّت ندارد؛ بلکه صرفا درباره برخى از انواع صدق می کند و در صورت اجتماع چندین خصیصه، اگر موجب علم و یقین شود و نصّ معارضی در میان نباشد، قابل اعتماد است؛ و موجب قُوّت احتمال و اطمینان می شود. در این صورت است که نتیجه کاربرد فقهى و تاریخى و غیره دارد. بنابراین ملاک تشخیص مکّی و مدنی، یا نقل و خبر است که اصطلاحا سماعی مى گویند، یا اجتهاد و شواهد ظاهرى و صورت جمله بندى و داشتن سجع و وزن و کوتاهى آیات و سوره هاست یا شواهد محتوایى است. بدین معنا که شکلِ بیان اصول عقاید و احکام و برخورد با کفّار و منافقین نشانه مکّی و مدنی بودن سوره است.
پی‌نوشت‌ها:
(1). قرآن کریم، سوره قصص، آیه 85.
(2). الإتقان فی علوم القرآن، سیوطى، جلال الدین، دار الکتاب العربى، بیروت، 1421 هـ ق/ 2001 م، چاپ دوم، ج 1، ص 55؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر دمشقى، اسماعیل بن عمرو، تحقیق: شمس الدین، محمد حسین، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد على بیضون، بیروت، 1419 هـ ق، چاپ اول، ج 5، ص 92.
(3). المستدرک على الصحیحین، أبو عبدالله حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، تحقیق: مصطفى عبدالقادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1411 هـ ق/ 1990م، چاپ اول، ج 3، ص 20.
(4). البرهان فی علوم القرآن، الزرکشى، محمد بن عبد الله، دار المعرفة، بیروت، 1410 هـ ق/ 1990 م، چاپ اوّل، ج 1، ص 173.
منبع: علوم قرآنی، معرفت، محمد هادی، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، قم، 1381 هـ ش، ص 70 الی 72.
طبق آمارى که از روایاتِ مربوط به ترتیب نزول به دست مى آید، 86 سوره از سوره های قرآن، «مکّی» و 28 سوره «مدنی» است که در این گروه بندى سه معیار وجود دارد:
1. معیار زمان: بیشترِ مفسّرین معتقدند که معیار «مکّی یا مدنی بودن»، هجرتِ پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) از مکّه به مدینه است. هر سوره اى که پیش از هجرت نازل شده مکّی و هر سوره اى که پس از هجرت نازل شده مدنى به شمار مى رود، خواه در مدینه نازل شده باشد خواه در سفرها، و حتى در مکّه در سفر حجّ یا عِمره یا پس از فتح، چون پس از هجرت بوده است، مدنی محسوب می شود. ملاکِ هجرت نیز داخل شدن به مدینه است. بنابراین آیاتى که پس از هجرت از مکّه و پیش از ورود به مدینه، در راه بر پیامبر خدا(ص) نازل شده، مکّی محسوب می شود. مثلا آیه «إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرَادُّکَ إِلَىٰ مَعَادٍ ...»(1)؛ (آن کس که قرآن را بر تو لازم کرد، تو را به جایگاهت [زادگاهت ] باز مى گرداند ...). بر اساس این تعریف و ملاک که پس از خروج از مکّه در راه بر پیامبر(ص) نازل شده، مکّی است.
2. معیار مکان: هر چه در شهر مکّه و پیرامون آن نازل شده مکّی است، و هر چه در مدینه و پیرامون آن نازل گردیده مدنی است، خواه پیش از هجرت یا پس از آن نازل شده باشد. پس آنچه در غیر این دو منطقه نازل شده باشد نه مکّی است و نه مدنی. در این زمینه «جلال الدین سیوطى» روایتى آورده که پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمودند: «أُنْزِلَ الْقُرْآنُ فِی ثَلَاثَةِ أَمْکِنَةٍ: مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ وَ الشَّامِ» که طبق گفته «ابن کثیر»، مقصود از شام، تبوک است.(2)
3. معیار خطاب: هر سوره اى که در آن، خطاب به مشرکان مى باشد مکّی و هر سوره اى که در آن خطاب به مؤمنان مى باشد، مدنی است. در این زمینه از «عبدالله بن مسعود» حدیثى آورده اند که گفته است: «هر سوره ای که «یَا أَیُّهَا النَّاسُ» در آن به کار رفته باشد، مکّی است و هر سوره ای که «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» در آن به کار رفته باشد مدنی است»(3)؛ زیرا در مدینه غلبه با مؤمنان بوده و در مکّه اکثریت با مشرکان. البته در سوره هاى مدنی مانند سوره «بقره»، «یَا أَیُّهَا النَّاسُ» به کار رفته که کلیّت این معیار را خدشه دار مى کند.
براى تشخیص سوره هاى مکّی و مدنی، ملاک هایى را مشخص کرده اند که هر یک به تنهایى نمى تواند ملاک جامع و مانعى باشد؛ بلکه این ملاکها روى هم رفته تا حدودى تعیین کننده است. به طور کلى ملاکها و علائم براى تشخیص، عبارت است از: 1) نصّ و خبر، 2) علائم صورى و ظاهرى، 3) علائم محتوایى و معنوى. «علامه برهان الدین ابراهیم بن عمر بن ابراهیم جعبرى (متوفاى 732) مى گوید: «براى شناخت مکّی و مدنی دو راه وجود دارد: سماعی، که از راه نقل و روایت به دست مى آید. قیاسی، که از روى ضابطه تشخیص داده مى شود». آن گونه که «علقمة بن قیس» (متوفاى 62) از «عبدالله بن مسعود» روایت کرده است: «هر سوره اى که در آن «یَا أَیُّهَا النَّاسُ» آمده باشد یا لفظ «کلّا» استعمال شده باشد یا در ابتداى آن حروف مقطع باشد ـ جز زهراوین؛ یعنی «بقره» و «آل عمران» و نیز سوره «رعد» که بنابر قولى مدنی است ـ یا در آن قصّه آدم و ابلیس آمده باشد ـ جز سوره هاى طولانى ـ یا سوره اى که در آن سرگذشت انبیائ سلف و امّت هاى گذشته آمده باشد مکّی است، و هر سوره اى که در آن از فریضه و تکالیف و حدود شرعى سخن گفته شده باشد، مدنی است».(4)
برخى خصوصیات دیگرى که براى شناخت سوره هاى مکّی و مدنی ذکر کرده اند عبارت است از:
1. کوتاهى آیات درون یک سوره و نیز کوتاهى سوره، نوعا مکّی بودنِ آن را مى رساند، و بلندى آیه هاى یک سوره علاوه بر بلندى سوره نوعا مدنی بودن آن را ثابت مى کند.
2. لحن تند و شدید سوره بیشتر با اهل مکّه است که اهل عناد و لجاج و مقاومت در مقابل حقّ بوده اند؛ ولى لحنِ ملایم و خفیف، مدنی بودنِ سوره را مى رساند که بیشتر خطاب به مؤمنین است.
3. بحث درباره اصول معارف و اصل ایمان و دعوت به اسلام از ویژگى هاى سوره هاى مکّی است و در سوره هاى مدنی بیشتر از تفاصیلِ احکام و بیان شریعتِ اسلام سخن گفته شده است.
4. دعوت به پایبند بودن به اخلاق و استقامت در رأى و سلامتِ عقیده و ترک لِجاج و عِناد و نیز برخورد تند با عقاید باطلِ مشرکان و ناچیز شمردن اندیشه هاى تهى و بى اساس آنان، از خصائص سوره هاى مکّی به شمار می رود؛ در حالى که برخورد با اهل کتاب و دعوت آنان به میانه روى در عقاید و افکار و اندیشه ها و نیز مبارزه با منافقین و ذکر خصائص و صفاتِ آنان از ویژگى هاى سوره هاى مدنى است.
5. غالبا خطابها با عنوان «یَا أَیُّهَا النَّاسُ ...» از ویژگی هاى سُوَر مکّی است و با عنوان «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» از خصائص سُوَر مدنی است.
البته این ویژگی ها هرگز کُلّیّت ندارد؛ بلکه صرفا درباره برخى از انواع صدق می کند و در صورت اجتماع چندین خصیصه، اگر موجب علم و یقین شود و نصّ معارضی در میان نباشد، قابل اعتماد است؛ و موجب قُوّت احتمال و اطمینان می شود. در این صورت است که نتیجه کاربرد فقهى و تاریخى و غیره دارد. بنابراین ملاک تشخیص مکّی و مدنی، یا نقل و خبر است که اصطلاحا سماعی مى گویند، یا اجتهاد و شواهد ظاهرى و صورت جمله بندى و داشتن سجع و وزن و کوتاهى آیات و سوره هاست یا شواهد محتوایى است. بدین معنا که شکلِ بیان اصول عقاید و احکام و برخورد با کفّار و منافقین نشانه مکّی و مدنی بودن سوره است.
پی‌نوشت‌ها:
(1). قرآن کریم، سوره قصص، آیه 85.
(2). الإتقان فی علوم القرآن، سیوطى، جلال الدین، دار الکتاب العربى، بیروت، 1421 هـ ق/ 2001 م، چاپ دوم، ج 1، ص 55؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر دمشقى، اسماعیل بن عمرو، تحقیق: شمس الدین، محمد حسین، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد على بیضون، بیروت، 1419 هـ ق، چاپ اول، ج 5، ص 92.
(3). المستدرک على الصحیحین، أبو عبدالله حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، تحقیق: مصطفى عبدالقادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1411 هـ ق/ 1990م، چاپ اول، ج 3، ص 20.
(4). البرهان فی علوم القرآن، الزرکشى، محمد بن عبد الله، دار المعرفة، بیروت، 1410 هـ ق/ 1990 م، چاپ اوّل، ج 1، ص 173.
منبع: علوم قرآنی، معرفت، محمد هادی، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، قم، 1381 هـ ش، ص 70 الی 72.
