خانواده و بحران هویت در نوجوان (بخش دوم)

نوجوانی برزخ میان کودکی و جوانی است که هویت در آن شکل می گیرد. 
 

ارتباط با همسالان و به ویژه با جنس مخالف، از نیازهای دیگر نوجوانی است. نوجوان از طرفی به معاشرت با همسالان خود نیاز دارد و از طرف دیگر به علت کم تجربگی و تابع احساسات بودن و نیز با توجه به الگوهای نامناسب در میان همسالان، می تواند از این ارتباط ها آسیب ببیند و یا آسیب برساند.
 
در این زمینه نقش والدین بسیار حساس است. آموزش ارزش های اخلاقی به نوجوان و برقراری ارتباط مناسب با او می تواند این تضاد را حل کند. شک نیست که کنترل نوجوان امری ضروری و لازم است. چون هم در جامعه زمینه های انحراف وجود دارد و هم نوجوان به علت ویژگی های سنی خود برای پذیرش آن ها آمادگی دارد و آسیب پذیر است.
 
اما با توجه به حساسیت نوجوان باید این کنترل به گونه ای صورت گیرد که به جای محدودیت، مصونیت در او ایجاد کند. این مصونیت را می توان با کنترل های غیر مستقیم از طریق ارائه ی کتاب های مناسب، فیلم های آموزنده، الگوهای مثبت، دادن آگاهی های لازم و به موقع، فراهم کردن امکانات فرهنگی - تربیتی برای پر کردن اوقات فراغت و با محبت و صمیمیت حاکم بر خانواده در او ایجاد کرد.
 
در ایجاد این امکانات جامعه نقش مؤثری دارد چون فراهم کردن تنها کاری نیست که از عهده ی خانواده ها برآید. به این ترتیب می توانیم بین آزادی و کنترل نوجوان، توازن و تعادل برقرار سازیم. با ایجاد این مصونیت می توانیم به نوجوان اعتماد کنیم و این اعتماد را در عمل به او نشان دهیم و از این طریق اعتماد به نفس و توانایی تصمیم گیری و انتخاب درست و آگاهانه را در او تقویت کنیم.
 
 

دیگر از نیازهای نوجوانی، داشتن تصویر ذهنی مثبت از خود است که به شکل گیری هویت مناسب در نوجوان کمک می کند. اگر نوجوان برای خود ارزش قائل نشود و تصویر ذهنی مثبتی از خود نداشته باشد، دچار حقارت می گردد و این حقارت، حسادت و خصومت را در او دامن می زند.
 
در ایجاد این تصویر ذهنی مثبت، خانواده نقش مهمی دارد. سرزنش مداوم نوجوان، خشونت با او، مقایسه ی او با دیگران، سختگیری های شدید و غیر منطقی، ندادن آزادی لازم به او و به ویژه تبعیض، نوجوان را نسبت به توانایی هایش ناامید می کند و در او تصویر ذهنی منفی از خود به وجود می آورد. تبعیض بین نوجوانان و به ویژه بین دختران و پسران - که در جامعه ی ما مرسوم است - روند تشکیل تصویر ذهنی مثبت را در آنان مختل می کند و این امر نه تنها در دوره ی نوجوانی بلکه در زندگی آینده ی آنان نیز که خود به تشکیل خانواده اقدام می کنند، تأثیرات منفی فراوانی برجای می گذارد. خانواده ای که فرزندان ما در آینده تشکیل خواهند داد می تواند الگویی از خانواده ای باشد که در آن بزرگ شده اند.
 
با توجه به نقش مؤثر و سازنده ی خانواده، آموزش پدر و مادر برای تربیت فرزندان شایسته، امری طبیعی و ضروری است. بدون شناخت نوجوان، نیازها و ویژگی های او نمی توان به تربیت درست او اقدام کرد. آموزش نوجوان نیز برای شناخت این دوران حساس و پراهمیت و گذار سالم از بحران های آن، لازم و ضروری است.
 

آموزش خانواده ها مؤثرترین راه پیشگیری از مشکلات تربیت و آسیب های اجتماعی است. اما این کار، به تنهایی از عهده ی خانواده ها برنمی آید و به برنامه ریزی اصولی از طرف سازمان های مسئول نیاز دارد. در این جا نقش جامعه و نهادهای آن آشکار می گردد. اگر جامعه نتواند در این زمینه نقش و وظیفه ی خود را به درستی انجام دهد، تلاش های خانواده نیز - به خصوص در سطح کلی - مؤثر واقع نمی شود.
 
می توان در این زمینه پیشنهادهای زیر را ارائه داد:
 

ما هر سال با توجه به جوان بودن جمعیت کشور، با میلیون ها دانش آموز دختر و پسر که پدران و مادران آینده هستند، در مقاطع مختلف تحصیلی، روبه رو هستیم. در مقطع راهنمایی و متوسطه که مقارن با دوران نوجوانی است، می توان آموزش های مربوط به این مرحله را در قالب درس های مناسب به آنان ارائه داد. آموزش نوجوانان به این صورت با کمترین هزینه و بهترین شکل انجام خواهد شد.
آیا به نظر مسئولان آموزش و پرورش اهمیت این آموزش ها از سایر درس ها در رشد روانی - اجتماعی نوجوانان کمتر است؟ آیا مدرسه نباید پیوند هر چه نزدیکتر با نیازهای واقعی و اساسی زندگی دانش آموزان داشته باشد؟
 

می دانیم که مشکلات نوجوانان و خانواده های آنان در زمینه های عاطفی، روانی، تحصیلی و ... بسیار زیاد است. انگار این واقعیت یا بی توجهی به آن، مشکل را حل نمی کند. باید به فکر چاره بود. نوجوانان ما به خصوص در شرایط فعلی و با توجه به امکانات محدود خانواده ها از نظر تربیتی – فرهنگی و اقتصادی، نیاز به راهنمایی در زمینه ی مشکلات خود دارند. مراکز مشاوره در مدارس آسان تر و بهتر می توانند این نیاز را برطرف سازند به شرطی که از مشاوران باتجربه و کارآزموده بهره گیرند.
 

با توجه به نقش رسانه های گروهی و جذابیت آن ها برای خانواده ها و نوجوانان، می توان با برنامه ریزی مناسب در این زمینه، بخشی از آموزش خانواده ها و نوجوانان را انجام داد.
 

آموزش خانواده ها برای تربیت فرزندان از اهمیت اساسی برخوردار است. اگر قرار باشد این آموزش به صورت حضوری که مؤثرتر است، در وسیع ترین سطح انجام گیرد، مدارس بهترین امکان را برای این امر، فراهم می سازند. زیرا ما با میلیون ها پدر و مادر سر و کار داریم که فرزندانشان به مدرسه می روند. آموزش خانواده ها در مدارس، هم ارتباط خانه و مدرسه را در زمینه های تربیتی بیشتر می کند و هم با کمترین هزینه انجام می گیرد.
 

در تهیه این مطالب، سازمان های دولتی ذیربط، روزنامه ها و مراکز دانشگاهی می توانند نقش مهمی داشته باشند. این مطالب می تواند در سطح گسترده از طریق مدارس بین خانواده ها توزیع گردد و یا به صورت تصاویر و نوشته های مناسب در مکان های عمومی، خیابان ها، اتوبوس ها، سینماها، پارک ها و... توزیع و یا نصب شود.
 

می دانیم که نوجوان نیاز به تحرک، فعالیت و پرکردن اوقات فراغت خود با سرگرمی های سالم و سازنده دارد. فعالیت های هنری، ورزشی و مطالعه می تواند در این زمینه به نوجوان کمک کند. برای ریشه کن کردن انواع انحرافات در نوجوانان هیچ روش مناسب تر و مؤثرتر از جایگزینی فعالیت های سالم و سازنده به جای آنها نیست. با پند و اندرز، مخالفت و ممانعت نمی توان جلوی انحرافات را گرفت. باید امکان تخلیه ی انرژی و تنش های دوران بلوغ را با انجام فعالیت های مناسب فراهم کرد. نیاز به این امکانات به ویژه در مناطق محروم و پرجمعیت بیشتر احساس می گردد.
 
واقعیت این است که امکانات موجود برای نوجوانان، از نظر کمی و کیفی، با نیازهای آنان هماهنگی ندارد. برای اینکه نسل جوان میهنمان را از انواع خطرها، انحرافات و پیامدهای آن ها دور سازیم، نیاز به تلاشی همگانی و گسترده داریم تا با برنامه ریزی درست، امکانات موجود را به کار گیرد. پیشنهادهای ارائه شده در این مقاله نیز خود بخش کوچکی از همین تلاش هاست.
  

نویسنده: فاطمه قاسم زاده

 
منبع: کتاب «آری گفتن به نیازهای کودکان»